تمدن و جهانی شدن

تولید ادبیات در گستره ‎ های علمی نوظهور و به‌ویژه چندرشته ‎ ای، غالباً با دگرخوانی یا ترجمه آثار از زبان ‎ های گوناگون انجام می ‎ پذیرد. این امر ورود مفاهیم، نظریه ‎ ها، موضوعات و مسائل جدیدی را در فضای علمی فراهم می‌آورد و ظرفیت ‎ های دانشی و پژوهشی جدید را فعال می ‎ کند. پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی، با هدف تولید ادبیات دانشی لازم برای محققان و گسترش قلمرو پژوهشی، بخشی از پروژه‌های جاری خود را به امر ترجمه اختصاص داده است. این ترجمه ‎ ها سه قلمرو موضوعی « چیستی تمدن »، « اسلام و تمدن » و « تمدن و جهانی ‎ شدن » را شامل می ‎ شود که از میان صدها مقاله و فصل‌های کتاب‌های مرتبط با مطالعات تمدنی توسط شورای علمی گروه مطالعات تمدنی با وسواس و دقت نظر انتخاب شده‌اند؛ ازاین‌رو می ‎ توان به مخاطب این اطمینان خاطر را داد که این اثر یک گامِ رو به جلو در عرصه پژوهش ‎ های نوین تمدنی است. ارتباط میان « تمدن و جهانی‌شدن » موضوعی است که در ادبیات فارسی با خلائی جدی درباره آن روبرو هستیم و تک ‎ نگاری ‎ های بسیار محدودی هم در این زمینه وجود دارد. پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی امیدوار است پس از عرضه این اثر به علاقه‌مندان به مطالعات تمدنی و بیان مسائل موجود در این عرصه، شاهد رونق‌گرفتن موضوعات جدید در کاوش‌های علمی دانشوران ایرانی باشد. اثر پیش ‎ رو که با عنوان تمدن و جهانی ‎ شدن به مخاطبان عرضه شده، حاصل کوشش‌های همه عزیزانی است که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، همچنین پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی فرایند انجام این اثر را تسهیل کرده ‎ اند. در این میان جناب حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر نجف لک ‎ زایی نوعاً در فرایند اجرای چنین پژوهش ‎ هایی حمایت و همدلی می‌کنند. از مترجمان این اثر سرکار خانم فضه خاتمی ‎ نیا و دکتر رسول نوروزی که با حوصله و دقت نظر به انجام ترجمه و اعمال اصلاحات مد نظر ارزیابان محترم اقدام کرده‌اند، سپاسگزارم. ارزیابی این اثر و دو ترجمه دیگر – چیستی تمدن و اسلام و تمدن – بر عهده سرکار خانم دکتر فاطمه توفیقی بوده است که بر خود لازم می‌دانم از بازبینی چندباره و تطبیق متن با ترجمه از زحمات ایشان قدردانی کنم؛ همچنین جناب آقای دکتر علیرضا واسعی ارزیابی محتوایی متن را بر عهده داشته ‎ اند که همراهی ایشان نیز بر کیفیت و اتقان اثر افزوده است. از همکاران در اداره پژوهش پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی جناب آقای دکتر سیدمحمد کاظمی قهفرخی و جناب آقای محمدحسن ترابی پوده که تمامی پیگیری‌های اجرایی از ابتدای تعیین مقالات تا تحویل برای انتشار این اثر بر عهده ایشان بوده است، نیز نشر پژوهشگاه که عهده‌دار آماده‌سازی و چاپ و نشر اثر حاضر بوده، صمیمانه سپاسگزارم. حبیب‌اله بابائی مدیر پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی  

مقدمه

پرسش اصلی اثر پیش ‎ رو ارتباط میان تمدن و جهانی ‎ شدن است. در مجموعه حاضر تلاش شده مجموعه ‎ ای از رویکردهای گوناگون که به ارتباط میان این دو پدیده پرداخته ‎ اند، گردآوری شود. برخی از مقاله‌ها به‌طورمستقیم به پرسش کانونی و اصلی پرداخته ‎ اند و برخی دیگر نیز با بررسی نقش تمدن در سامان ‎ بخشی به نظم جهان معاصر کوشیده‌اند پل ارتباطی میان این دو بر قرار کنند. اینکه تمدن چیست و چگونه با دنیای اجتماعیِ پیرامون خود و تحولات آن ارتباط برقرار می ‎ کند، تأثیر مستقیمی بر پرسش از ارتباط میان تمدن و جهانی ‎ شدن خواهد داشت. مهم‌ترین پرسش ‎ ها بر اساس دو سر طیف اثرگذاری تمدنی شکل گرفته ‎ اند: آیا تمدن ‎ ها متغیری مداخله ‎ گر در برابر فرایند جهانی ‎ شدن هستند و منبع خشونت و جنگ به شمار می ‎ روند – آن‌گونه که هانتینگتون اظهار کرده است – یا اینکه تمدن ‎ ها همراه با جهانی ‎ شدن در فرایند نظم ‎ بخشی به جهان نقشی مثبت ایفا می ‎ کند. برخی مقاله‌ها به نقد نگاه هانتینگتون به تمدن و نقش آن در جهان معاصر اختصاص یافته ‎ اند؛ زیرا مباحث تمدنی در جهان پساجنگ سرد با رویکرد هانتینگتون به مقوله تمدن آغاز شد. منتقدان بسیاری نوع تفسیر وی از تمدن را نمی ‎ پذیرند و برای تمدن هسته ‎ ها و قابلیت ‎ های متعددی قائل‌اند. این گروه تمدن را امری متکثر ( به عنوان ماهیت درون تمدن ‎ ها ) و تکثرگرا ( در مقام ارتباط با تمدن ‎ های دیگر ) می ‎ دانند که در این صورت تعامل آن با محیط بیرونی امکان ‎ پذیر خواهد بود. بنابراین فعال ‎ شدن تمدن به عنوان متغیر اثرگذار در عرصه ‎ های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و … ضرورتاً به منازعه منجر نخواهد شد و به علت فرایندی‌بودن مقوله تمدن، بروندادهای آن نیز در فرایندها ظهور و بروز می ‎ یابد. در مجموعه‌مقالات پیش ‎ رو دیوید اینگلیس در فصل اول در بحثی با عنوان « تمدن ‎ ها یا جهانی ‎ شدن ( ها )؟ ایجاد تقارب فکری و دیدگاه ‎ های جهان ‎ نگرانه تاریخی »(1) به تناقضی بسیار پیچیده که میان تمدن و جهانی ‎‎ شدن در مطالعات مرتبط با این دو حوزه وجود دارد، پرداخته است. وی به رویکردهایی اشاره می ‎ کند که جمع میان این دو را ناممکن می ‎ دانند. از منظر کسانی که جمع میان تمدن و جهانی ‎ شدن را ناممکن می‌دانند، جهانی ‎‎ شدن در حال فروپاشی تمامی ساختارهای مرتبط با تمدن است؛ اما نویسنده تلاش می ‎ کند دیدگاه ‎ هایی از جهانی ‎ شدن را معرفی کند که با سطح تحلیل تمدنی قابلیت جمع دارند تا در پرتو آن بتواند دو پروژه جهانی ‎ شدن و تمدن در جهان معاصر را درون یک قاب جای دهد. علت تأکید نویسنده بر این امر، باور به این مقوله است که همراهی جهانی ‎ شدن و تمدن به تقویت هر دو می ‎ انجامد. گریت گانگ در فصل دوم در مقاله « معیارهای تمدن در عصر جهانی ‎ شدن » به این مقوله می ‎ پردازد که آیا معیارهای تمدن در عصر جهانی ‎ شدن نیز می ‎ تواند به عنوان عامل نظم ‎ دهنده در نظام بین ‎ الملل معاصر به کار گرفته شود ؟ به منظور تبیین مسئله، نویسنده با ورود به مقوله تغییر هویت، پرسش خود را چنین بسط می ‎ دهد: « نظام بین ‎ المللِ جهانیِ عصرِ حاضر سؤالاتی در رابطه با اینکه چگونه، کجا و تا چه اندازه معیار ‎ های جهانیِ تمدن می ‎ توانند حد و مرز ‎ های هویتی را برای آنهایی که درون این حد و مرزها هستند و آن دسته از افرادی که خارج از جامعه بین ‎ المللی خودتعین‌بخش (1) قرار دارند، از نو مطرح کند ». نگارنده برای رسیدن به پاسخ این پرسش، حرکت از کلان ‎ ترین سطح به یک سطح خرد و جزئی را در دستور کار قرار می ‎ دهد؛ ازاین ‎‎ رو نخست طرح کلی معیارهای تمدن در عصر جهانی ‎ شدن، همچنین خودِ معیارهای تمدن و نیز معیارهای اقتصادی و مالی بین ‎ المللی تمدن را بررسی می ‎ کند. معیارِ تمدن از نگاه گریت گانگ، شاخصه ‎ هایی است که سبب تمایز یک جامعه خاص از جامعه دیگر می ‎ شود. گریت گانگ با بررسی معیارهای گوناگون اقتصادی در عصر جهانی ‎ شدن می ‎ خواهد نشان دهد تقسیم ‎ بندی به « تمدن » و « بربر » درست نیست و ما بر اساس معیارهای جدید، متمدن ‎ تر و کمتر متمدن داریم. معیار این تقسیم ‎ بندی نیز میزان پیروی از استاندارد تمدن است. از نگاه نویسنده اگر همۀ کشورها معیار اقتصاد جهانی ‎ شده را بپذیرند، همه به سمت تمدن پیش می ‎ روند. مهدی مظفری در فصل سوم که با عنوان « جهانی ‎ شدن، تمدن ‎ ها و نظم جهانی: رویکردی جهان ‎ سازه ‎ انگارانه »(1) ارائه کرده، بر این باور است که منطق جهانی ‎ شدن سبب می ‎ شود نوعی یکپارچگی و وحدت رویه در تمدن ‎ ها را شاهد باشیم. به علت شمولیت جهانی ‎‎ شدن و قواعد آن، ما با معیار تمدنی واحد روبرو هستیم؛ زیرا جهانی ‎ شدن هنجارها و ارزش ‎ های خاص خود را بر کل جهان سیطره می ‎ دهد و درنتیجه شاهد همسان ‎ سازی هویتی جهان هستیم که همه عناصر اصلی هویتی همچون دولت‌ها و افراد را تغییر می ‎ دهد. درنتیجه نیروی سازمان ‎ دهنده نظم جهان، یعنی آنارشی و دیگر عناصر نظام بین ‎ الملل موجود دستخوش هنجارهای جدیدِ جهانی و هویت ‎ های برآمده از آن می ‎ شوند. گریگوری ملویش در فصل چهارم با عنوان « برخورد تمدن ‎ هابه مثابه مدلی برای توسعه تاریخی » به نقد و بررسی آرای هانتینگتون می ‎ پردازد. نویسنده بر این باور است که بیان یک نظر ثابت در باب تمدن بدون توجه به جایگاه سنتی تمدن ‎ ها در جهان باعث می ‎ شود برداشتِ ما از نقشِ تمدن در نظمِ جهانی ناقص باشد. از منظر ملویش تمدن ‎ ها نه دولت ‎ ها هستند و نه فرهنگ ‎ ها؛ تمدن ‎ ها نقش محدودی در ساخت هویت جوامع دارند که امکان ارتباط فرهنگ ‎ های گوناگون را فراهم می ‎ آورند؛ ازاین ‎ رو برجسته‌کردن یا نادیده‌گرفتن نقش تمدن ‎ ها سبب می ‎ شود تحلیل کاملی از نقش تمدن ‎ ها ارائه نشود. تمدن ‎ ها از راه‌های گوناگون با هم در تبادل هستند؛ ازاین ‎ رو راه ‎ های صلح، درست به اندازه راه ‎ های جنگ اهمیت دارند. تمدن ‎ ها دارای یک نظام بسته نیستند و منفذ ‎ های زیادی دارند و پذیرای تأثیرات بیرونی هستند. بنابراین ارائه نگاهی تک ‎ بعدی به تمدن سبب می ‎ شود نتوان نقش آن در توسعۀ تاریخی را به دست آورد. رابرت کاکس در فصل پنجم در مقاله ‎ ای با عنوان « تمدن ‎ ها و قرن بیست‌ویکم تأملاتی نظری » به این موضوع می ‎ پردازد که چگونه باید تمدن ‎ ها و نقش آنها را در جهان آینده به صورت نظری تبیین کنیم، نتایج ضمنی آنها برای مطالعات بین ‎ المللی چیست و چه راهکارهایی را می ‎ توان برای برون ‎ رفت از رویارویی ‎ های میان تمدنی بررسی کرد ؟ کاکس برای دستیابی به جهان امن و به‌دور از منازعه میان تمدن ‎ ها، دو ایده را امکان ‎ پذیر می ‎ داند: نخست ایده جذب سایر تمدن ‎ ها در تمدن آمریکایی که این الگو بر اساس برداشت از تمدن به صیغۀ مفرد رخ می ‎ دهد؛ یعنی اینکه در جهان صرفاً یک تمدن وجود دارد و بقیه تمدن ‎ ها به‌ناچار باید جذب آن شوند. ایده دوم مبتنی بر قرارگرفتن سازمان ‎ های بین ‎ المللی همچون سازمان ملل در کانون هماهنگی ‎ های تمدنی است. سازمان ملل باید به این صورت عمل کند که بتواند میان تمدن ‎ های گوناگون جهانی سازگاری ایجاد کند. دنیل چیروت در فصل ششم با عنوان « برخورد تمدن ‎ ها یا برخورد پارادایم ‎ ها ؟» نگاه متفاوتی را به منشأ تعارض در جهان معاصر عرضه می ‎ کند. وی بر این امر تأکید دارد که منازعه امری تمدنی نیست؛ بلکه امری فرهنگی است که در درون جوامع با انتخاب ‎ هایی که به آن دست می ‎ زنند، رخ می ‎ دهد؛ زیرا ممکن است یک فرهنگ که بر اساس انتخاب، سلیقه و موضع فرد دست به کنش می ‎ زند، مدل زندگی غربی و ارزش ‎ های برآمده از آن را طرد کند یا برعکس ارزش ‎ های غربی از نگاه فرد ستودنی باشد که باز هم این مسئله به انتخاب و سلیقۀ فرد باز می ‎ گردد؛ به دیگر بیان دنیل چیروت سطح منازعه را از سطح کلان بین ‎ المللی به سطح خرد و درون جوامع ارجاع می ‎ دهد و از این منظر می‌کوشد ضمن نقد تحلیل ‎ های تمدنی، تحلیل ‎ های متفاوت و مفصل ‎ تری را در باب علت منازعه در جهان معاصر ارائه دهد. وولف شافر در فصل هفتم با عنوان « تمدن جهانی و فرهنگ ‎ های بومی » به این پرسش می ‎ پردازد که آیا تمدن امری مفرد است یا جمع؛ به این معنا که آیا ما یک تمدن داریم که در کل جهان فعال است و فرهنگ ‎ ها یا گفتمان ‎ های پرشماری درون آن فعال است یا اینکه همان گونه که هانتینگتون می ‎ گوید ما تمدن ‎ های فراوانی با هویت ‎ های تمدنی متفاوت داریم که امکان تعامل میان آنها را از بین می ‎ برد و اساساً همین امر عامل نزاع میان آنهاست. شافر با تکیه بر مفهوم تمدن علمی – تکنولوژیکی بر بیان تفسیر متفاوتی از تمدن ‎ ها می‌کوشد. در این وضعیت یک تمدن علمی – تکنولوژیکی هیچ قلمرو خاصی را ادعا نمی ‎ کند و هیچ مرکزی ندارد؛ اما به تمامی مراکز و قلمرو ‎ ها نفوذ می ‎ کند و همه را با هم مرتبط می‌کند. این تمدن از دولت – ملت به مثابه یک واحد تحلیل تاریخی، سیاسی و جامعه ‎ شناسانه فراتر می ‎ رود و ایده ترسناک یک حکومت جهانی مرکزیت‌یافته را خدشه ‎ دار می ‎ کند و راه ‎ های متعددی را برای شیوه حکومت جهانی عرضه می ‎ کند. در این فرایند با ظهور تمدن، دیگر مقوله ‎ هایی به نام « تمدن ‎ های جهانی » نداریم؛ زیرا این تمدن ‎ ها به فرهنگ ‎ هایی بومی درون یک تمدن جهانی تبدیل شده ‎ اند. مهدی مظفری در فصل هشتم با عنوان « تمدن اسلامی بین مدینه و آتن » به بررسی فرایند شکل ‎ گیری تمدن اسلامی می ‎ پردازد و بر این باور است که تمدن اسلامی استمرار تمدن گذشته خود، یعنی تمدن برآمده از ادیان ابراهیمی است. مظفری پس از بررسی ادوار گوناگون تمدن اسلامی، به چالش ‎ های پیش ‎ روی آن اشاره کرده است. آخرین چالشی که تمدن اسلامی با آن روبرو شده، وضعیت کنونی جهان معاصر، یعنی جهانی ‎ شدن است. مظفری بر این باور است که در پاسخ به این پرسش، برخی مدل تمدن اسلامی نخستین یعنی مدینه را چاره رویارویی با چالش ‎ های پیش ‎ رو می ‎ دانند و برخی دیگر نیز – از جمله خود مظفری – همراه‌شدن با فرایند جهانی ‎ شدن را واکنشی منطقی به چالش ‎ های پیش روی تمدن اسلامی می ‎ دانند. این مجموعه می ‎ تواند طیفی از دانش ‎ پژوهان گرایش ‎ های گوناگون مطالعات تمدنی، علوم اجتماعی، علوم سیاسی و روابط بین ‎ الملل، مطالعات فرهنگی و … را در بر گیرد و در کنار آثار دیگر گروه مطالعات تمدنی به صورت نظام ‎ مند هم پرسش ‎ های مرتبط با حوزه مطالعات تمدنی را طرح کرده و هم کوشیده در نخستین گام، پاسخی اجمالی برای آن فراهم آورد تا ایده ‎ های تمدنی در فضای مطالعات علوم انسانی رونق گیرد. از تمامی عزیزان و پژوهشگران مرکز مطالعات تمدنی به ‎ ویژه مدیر محترم مرکز جناب حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر بابائی برای اهتمام و حمایت ‎ های بی ‎ دریغ ایشان در انجام پروژه ‎ های مرتبط با مطالعات تمدنی، همچنین مدیر محترم پیشین گروه جناب آقای دکتر محمدرضا بهمنی به علت همراهی و همدلی در فرایند فعالیت ‎ های پژوهشی تشکر و قدردانی می ‎ کنیم.