کتاب «جستارهای نظری در اسلام تمدنی» حاصل مجموعه مقالاتی است که طی ۴ سال گذشته با اهتمام گروه مطالعات تمدنی در مجله نقد و نظر منتشر شد و افق‌های تازه‌ای را در رویکرد الهیاتی به موضوع «تمدن» و «تمدن اسلامی» بازگشود.
در این کتاب، ۲۱ مقاله توسط ۱۷ نفر از محققانِ «تمدن» مباحثه و نوشته شده و در یک فرایند جمعی و بین‌رشته‌ای، مسئله‌های جدیدی در نسبت بین اسلام و تمدن، مبانی اسلامی تمدن، ظرفیتهای تمدنیِ علوم اسلامی، و نظریات تمدنی اندیشمندان مسلمان مطرح شده است.
«اسلام تمدنی» به معنای اسلامی از تمدن و به مبانی اسلامی تمدن و همچنین به امکان تمدن سازی از منظر اسلام می‌پردازد؛ همین طور اسلام تمدنی به خوانش تمدنی از اندیشه‌های اجتماعی مسلمانان همچون نظریات فرهنگی و تمدنی مالک بن نبی، حضرت آیت الله سیدعلی خامنه ای، سعید نورسی، سید حسین نصر به فهمی تمدنی از علوم اسلامی (مانند ظرفیتهای تمدنی علم کلام با علم عرفان در اسلام) به درکی تمدنی از آموزه‌های اسلامی (مانند عقل، عدل و علم در قرآن) و به تحلیلی تمدنی از تاریخ تحولات جوامع اسلامی و دوره‌های هفت گانه آن اشاره میکند.
آنچه در این مجموعه مقالات با مشارکت جمعی از تمدن پژوهان شکل گرفته، درآمدی است بر چنین چشم اندازی در مطالعات اسلامی از تمدن و مطالعات تمدنی از اسلام.
کتاب اسلام تمدنی حاصل مقالات الهیاتی تمدنی در چهار شماره از مجله نقد و نظر در طول چهار سال گذشته است که در قالب کتابی بیش از ۸۰۰ صفحه منتشر می‌شود.
بسیاری از مقالات گرد آمده در این مقاله صرفاً مقالات فردی نبوده، بلکه در یک فرآیند جمعی مورد گفتگو و ارزیابی قرار گرفته است.
بی شک کتاب اسلام تمدنی که حاصل مشارکت گروهی از پژوهشگران تمدن است، افق‌های جدیدی را در مطالعات تمدنی خواهد گشود.
سخنی با خواننده:
ضرورت دینی و اجتماعی تمدن شناسی و تمدن سازی در ایران پس از انقلاب همواره مورد توجه مؤسسان و مهندسان نظام جمهوری اسلامی بوده است. با وجود این ادبیات تمدنی عالمان و فقیهان فرهنگ و سیاست در جمهوری اسلامی ثابت نبوده و تطورات مختلفی داشته است. واژه «تمدن» در ادبیات بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی به بیشتر حالت نفی و سلب داشته است و ایشان با به کارگیری واژۀ تمدن به انکار تمدن غرب و تمدن مورد ادعایی نظام شاهنشاهی در کتاب به سوی تمدن بزرگ پرداختند (امام خمینی، ۱۳۷۸، صص۳۶۹ و ۴۰۸-۴۱۱). در یک نگاه، با توجه به جایگاه تاریخی و نقش بنیانگذاری امام در انقلاب، به نظر می رسد تأسیس حکومت اسلامی پروژه فکری ایشان بوده است و نه کلیت تمدن اسلامی، در نگاهی دیگر و با توجه به عبارت های دیگر ایشان که اسلام را در اعلامرتبه تمدن میدانند (همان، ج۱، ص۳۰۱) یا تمدن مسلمانان را فوق تمدنها میدانند (همان، ج۱، ص۳۷۴) یا اینکه بر تمدن الهی تأکید میکنند (همان، ج ۶، ص ۳۴۳)، به جنبه های ایجابی تمدن به اختصار اشاره دارند؛ ولی چون دوره رهبری ایشان از آغاز نهضت تا رحلت، دوره تأسیس و نه تفسیر و تفصیل گفتمان انقلاب و جمهوری اسلامی بود، ایشان فرصتی نیافتند که به تفصیل به جنبه های ایجابی تمدن اسلامی نیز ورود کنند. با این همه و به رغم ادبیات سیاسی و سلبی أمام در موضوع تمدن، به لحاظ مبانی فکری و اندیشه های جامع اجتماعی، سیاسی، فلسفی و عرفانی شان، نمی توان امام را مبدع یا یک مؤسس تمدنی به حساب نیاورد. با توجه به اینکه رویکرد تمدنی را می توان متشکل از پنج عنصر نگرش نظام مند به معرفت دینی، اصول گرایی در حوزه فهم دین و توسعه گرایی در حوزه تحقق دین، تکامل در روش اجتهاد و تجدید نظر در روش علوم، ضرورت تدوین الگوهای اجتماعی و پی ریزی تمدن نوین اسلامی (سبحانی، ۱۳۸۵: ص ۲۹۵-۳۰۱) در نظر گرفت، بی شک باید امام را یک نظریه پرداز و بلکه یک مؤسس تمدنی به شمار آورد. از نظر برخی محققان اساسا شاخصه های اندیشه تمدن گرا را در آرا و عملکرد امام خمینی بیش از هر جای دیگر می توان جستجو کرد. ایده ها و طرح های امام در مورد انقلاب فرهنگی، وحدت حوزه و دانشگاه، اتحاد امت اسلامی، نقش زمان و مکان در اجتهاد، ولایت مطلقه فقیه و احکام حکومتی و سرانجام تفسیر حکومت به عنوان فلسفه عملی فقه، همگی نقطه های عطف در اندیشه تمدن گرا و مهندسی تمدنی بوده است (همو، ۱۳۸۶، ص ۲۶۶). |
پس از امام راحل ادبیات سلبی تمدن که بیشتر معطوف به سلب و نفی تمدن غرب – به ویژه ابعاد سیاسی و اخلاقی غرب – بود، در سخنان رهبر معظم انقلاب ادامه یافت و در عین حال از سال ۱۳۷۰، ادبیات ایجابی تمدن در گفته های ایشان آغاز گردید. پس از دو سال از سخنان رهبری در باب ضرورت تمدن سازی و صورت بندی تمدن اسلامی، نظریه چالش برانگیز هانتینگتون درباره برخورد تمدن ها – به صورت یک مقاله در سال ۱۳۷۲ (۱۹۹۳م) – و سپس به صورت یک کتاب در سال ۱۳۷۵ (۱۹۹۶م) منتشر شد. در سی ام شهریور ۱۳۷۷ سیدمحمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران در ادامه نظریه روژه گارودی و در واکنش به نظریه هانتینگتون، طرح گفتگوی تمدنها را در سازمان ملل مطرح کرد. همزمان گفتمان تمدنی در ادبیات رهبر معظم انقلاب ادامه یافت و ایشان از سال ۱۳۷۹ با مخاطبان بیرونی و گاه خارجی، بر مسئله گفتگوی تمدنها تأکید کردند و با مخاطبان داخلی نیز درباره تأسیس تمدن و فرایند ساخت تمدن سخن گفتند.
هر میزان ادبیات تمدنی در میان عالمان و فقیهان اجتماع و سیاست در ایران اوج گرفت، برخی جریان های روشنفکری که کرنش در برابر غرب را امری گریزناپذیر و فرایند سکولاریزاسیون شرقی را راه برون رفت از عقب ماندگی می دانستند، پرداختن به نگاه تمدنی و ضرورت تمدن سازی را نفی کردند و ناروا شمردند. از نظر روشنفکران سکولار، اساس نظریه تمدن اسلامی و پروژه تمدن سازی، حداکثری ترین نظریه در موضوع رابطه دین و زندگی تلقی می شود. این رفض و انکار، بیشتر بدان سبب بود که جریان روشنفکر سکولار کاملا واقف بود که اساسا تمدن، یک واژه فراخ و جامع است که بسیاری از حوزه های اجتماعی را پوشش می دهد (۲۹۸٫ Mazlish, 2001 , p ) و سخن گفتن از تمدن اسلام به معنای آوردن دین در کلانترین عرصه زندگی اجتماعی است.
بر پایه همین تلقی از تمدن به مثابه کلانترین واحد اجتماعی، صف بندی هایی در قبال این موضوع شکل گرفت. صف کشی در موضوع «تمدن» بدان جهت بود که از منظر هر دو طیف موافق و مخالف، فساد و صلاح در این عرصه می تواند در مقیاس بسیار بزرگی اثرگذار باشد. اگر تمدن کلانترین نظام مناسبات انسانی است، اصلاح آن موجب اصلاح حوزه های مختلف انسانی و اجتماعی می شود؛ همان طورکه خرابی و فساد آن نیز حوزه های وسیع اجتماعی و فرهنگی دنیای انسانها را به فساد میکشاند؛ نیز همان طورکه جنگ میان تمدنها می تواند بسیار مصیبت بار و خطرناک باشد، گفتگوی میان تمدنها یا تعارف بین تمدنها نیز بسیار سازنده تر از گفتگوی میان دو کشور یا حتی دو ملت خواهد بود و همین طور اگر تمدن همان بزرگ ترین واحد اجتماعی است،
١. ایشان در سال ۱۳۷۸ در دیدار با وزیر امور خارجه و نمایندگان سیاسی ایرانی در خارج از کشور بر اهمیت گفتگو با تمدن ها – نه با دولتها و ماموران سرویس های اطلاعاتی – تأکید کردند.
آنگاه هر دینی – انسانی یا الهی – که تمدنی بشود، بزرگ ترین و مؤثرترین دین در وسیع ترین قلمرو اجتماعی خواهد بود. اسلام هم اگر بخواهد به مثابه یک دین، بزرگ ترین باشد و هویت اسلامی مسلمانان در مقیاس یک امت را محفوظ بدارد، باید در قالب یک تمدن، تجلی پیدا بکند. اینها همه ضرورت دانش و بینش تمدنی را معلوم میکند؛ افزون بر اینکه اگر تمدنی مانند تمدن اسلامی بخواهد در برابر هجمه فرهنگی و تمدنی دیگر تمدنها مانند تمدن غرب مقاومت کند و از هویت تاریخی، دینی و فرهنگی خود حفاظت کند، ناگزیر باید در فرایند تمدنی این مقاومت را فعال سازد، وگرنه در برابر هجمه های تمدن مسلط از میان خواهد رفت و این ضرورت دیگری برای تفکر و نگرش تمدنی در دنیای معاصر مسلمانان است. (بر اساس همین نگاه است که مرادخای کاپلان در کتاب یهودیت به مثابه تمدن بقای یهودیت به مثابه دین را وابسته به تأسیس تمدن یهود در آمریکا میداند تا بتواند از هویت دینی و یهودی در برابر مدرنیته مسیحی و مدرنیته سکولار محافظت کند (Kaplan , 1994 , pp . xxv – xxviii)
با این همه ضرورت و اهمیت، ماهیت تمدن اسلامی و مبانی و ابعاد آن همچنان در ابهام مانده و تکثر در گفتار، جز به پراکندگی در معنا و ماهیت تمدن و تمدن اسلامی نیفزوده است. آشفتگی در ادبیات تمدنی و مبانی و اصول آن موجب شده است اولویتها در تصمیم گیری های کلان در دنیای اسلام مغفول ماند و متن و حاشیه و اصول و فروع تمدن اسلامی درهم بیامیزد؛ از این رو گاه بر معنویت و تمدن معنوی تأکید شده، گاه بر علم و پیشرفت به مثابه محور و ملاک فرایند تمدنی اصرار گردیده و گاهی نیز بر اقتصاد و محوری بودن آن در تمدن اسلامی پافشاری شده است.
در همین راستا و در جهت پاسخ به برخی ابهام های نظری و الهیاتی در موضوع تمدن، این جانب با استقبال از ایده حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی سبحانی مدیر مسئول محترم فصلنامه نقد و نظر) و همراهی و مساعدت حجت الاسلام و المسلمین دکتر علیرضا آل بویه، موضوع «اسلام و تمدن» را در یک رویکرد نظری و الهیاتی و گاه تاریخی در چهار شماره مجزا به بحث و بررسی عالمانه محققان و پژوهشگران حوزه «تمدن اسلامی» گذاشتم و مقالات فاخری را در این باب گردآوری کردم که حاصل آن در شماره های ۷۴-۷۵، ۸۰ و ۸۸ منتشر گردید و سرانجام به صورت کتاب حاضر به علاقه مندان، استادان و دانشجویان تقدیم شد. آنچه در این مجموعه گردآوری شده، صرف مجموعه مقالاتی نیست که هریک از نویسندگان آن را در حیات خلوتشان نوشته باشند؛ بسیاری از مقالاتی که در این مجموعه گردآوری شده، علاوه بر عبور از ارزیابی های علمی و البته سختگیرانه مجله، در جلسات دفاعیه گروه، مورد نقد و بررسی قرار گرفته، آن گاه نتیجه گفتگوهای علمی و آکادمیک در هریک از مقالات اشراب گردیده است. این فرایند جمعی در پژوهش های فردی، محتوای هریک از مقالات را ترقی داده و آنها را نسبت به بسیاری از نوشته های مختلفی که امروزه نوشته می شود، ممتاز و متمایز ساخته است.
این مجموعه مقالات در کتاب حاضر در محورهای ذیل دسته بندی شده و یکجا به محققان تمدنی تقدیم می شود: در بخش اول که مربوط به مفهوم و ماهیت تمدن است، مقالات ذیل کنار هم قرار گرفته است:
در بخش دوم کتاب مقالاتی مرتبط با موضوع «اسلام و تمدن» با رویکرد نظری جمع آوری شده است که شامل مقالات ذیل است: ۱. مقالۀ «تنوع اسلامی در فرایند تمدنی» که در شماره ۸۸ به قلم نویسنده منتشر شد.
۴. مقاله دکتر عباس ایزدپناه و دکتر احمد شاکرنژاد با عنوان «ضرورت نگاه تمدنی به مفهوم معنویت» در شماره ۷۵ به چاپ رسیده است.
بخش سوم کتاب، مقالات مربوط به اسلام و تمدن» با رویکرد تاریخی است که در آن سه مقاله توسط استادان تاریخ و تمدن به نگارش در آمده است: ۱. مقاله اول را دکتر علی بیات نوشته اند با عنوان «بایسته های دوره بندی تمدن اسلامی». این مقاله در اولین ویژه نامه تمدنی نقد و نظر (شماره ۷۴) به چاپ رسید. ۲. مقاله «کارکرد تمدنی قرآن: یک بررسی مقدماتی در قلمرو تمدن پیشین اسلامی» متعلق به دکتر محسن الویری است که در شماره ۸۰ فصلنامه به چاپ رسید. ۳. مقاله نهایی این بخش نیز توسط دکتر الویری نوشته شده است با عنوان «اعتدال گرایی در گستره تاریخ تمدن اسلامی» که در شماره ۷۵ انتشار یافته است.|
در بخش چهارم این کتاب مقاله های مربوط به «علوم اسلامی و تمدن» گردآوری شده است که مقاله نخست آن با عنوان «ظرفیتهای دانش کلام در مطالعات تمدنی» توسط حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی سبحانی نوشته شده و در شماره ۷۵ به چاپ رسیده است. مقاله دوم از این بخش متعلق است به حجت الاسلام و المسلمین سید یداله یزدان پناه با عنوان «ظرفیتهای عرفان اسلامی در تمدن زایی» که در شماره ۸۰ انتشار یافت. شایان ذکر است هر دو مقاله فوق توسط حجت الاسلام عباس حیدری پور تقریر و تدوین گشته است. مقاله سوم از بخش چهارم هم متعلق است به نویسنده این سطور که با عنوان «مقوله “تمدن” در طبقه بندی علوم اسلامی» در شماره ۷۵ نقد و نظر چاپ شده است.
در بخش نهایی دیدگاه های تمدنی اندیشمندان مسلمان و گاه غیر مسلمان گردآوری گردیده که مقالات ذیل به ترتیب در آن جمع شده است: ۱. مقاله «تمدن نوین اسلامی در اندیشه آیت الله خامنه ای: چیستی و چگونگی تکامل تمدنی جمهوری اسلامی ایران» از دکتر محمدرضا بهمنی؛ ۲. «تعقل و تدین در ساحتهای تمدن از منظر حکیم متاله جوادی آملی» از دکتر مهدی امیدی؛ ۳. «مهندسی تمدن اسلامی از منظر سید منیر الدین حسینی الهاشمی» از دکتر مصطفی جمالی؛ ۴. «در جستجوی مدرنیته اسلامی (بررسی و نقد اندیشه های تمدنی بدیع الزمان سعید نورسی)» از دکتر رسول نوروزی فیروز؛ ۵. «بررسی کلی مفاهیم پایه تمدن اسلامی در اندیشه مالک بن نبی» از حجت الاسلام و المسلمین نجفعلی (محمدعلی میرزایی؛ ۶. «همزادی دین و تمدن: بن مایه انگارههای تمدنی سید حسین نصر» از حجت الاسلام عباس حیدری پور؛ ۷٫ الهیات اجتماعی و تمدن اسلامی (بررسی آرای محمد فتح الله گولن درباره تمدن اسلامی) از دکتر رسول نوروزی فیروز؛ ۸. «” پیوستگی” در تمدن اسلامی (بررسی نظریه مارشال هاجسن)» از راقم این سطور. غیر از مقاله شماره ۷ که در شماره ۸۸ چاپ شد، بقیه مقالات فوق در ویژه نامه نظریات تمدنی اسلامی در شماره ۷۴ انتشار یافت. امید است آنچه در این مجموعه گرد آمده است، درآمدی مؤثر باشد بر آغاز پژوهش هایی عمیق تر و کامل تر در نسبت بین اسلام و تمدن.
مجموعه حاضر با عنایت و توفیق خداوند متعال، حاصل همراهی محققان و استادان محترمی است که در تهیه و تامین قطعات این کتاب بسیار صبور و متواضع بودند و ملاحظات و پیشنهادهای متعدد را با روی باز قبول کرده و مکرر اصلاحاتی را در نوشته خود اعمال نمودند. اگر نبود این روحیه و همراهی و وسواس علمی، هرگز این مقالات در این سطح پیشرفته شکل نمی گرفت. علاوه بر نویسندگان و پژوهشگران، باید از مدیر مسئول فصلنامه نقد و نظر، سردبیر محترم و دیگر دست اندرکاران مجله مخصوصا آقایان ذوالفقار ناصری (دبیر تحریریه) و علی جامه داران (کارشناس اجرایی) تشکر کنم که در طول سه سال گذشته به گونه های مختلف با ما همراهی کردند تا کار با درایت و وزانت به نتیجه رسید؛ همین طور از همکاران مرکز مطالعات اجتماعی و تمدنی آقایان دکتر رسول نوروزی (مدیر گروه مطالعات تمدنی)، دکتر سید محمد کاظمی قهفرخی(رئیس پیشین اداره پژوهش)، آقای محمد حسن ترابی پوده (رئیس کنونی اداره پژوهش) و آقای حسین محمدهاشمی (کارشناس گروه مطالعات تمدنی) که در مراحل آماده سازی کتاب به جد ما را همراهی کردند سپاسگزارم؛ همین طور باید از ریاست محترم پژوهشگاه حجت الاسلام و المسلمین دکتر لک زایی، معاونت محترم پژوهشی حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر یعقوب نژاد و اداره محترم نشر پژوهشگاه قدردانی کنم که به همت و تلاش آنها این کار آماده نشر شده و به علاقه مندان و محققان تمدن تقدیم گردید.
