بررسی‌ دو رساله‌ سیاسی‌ عصر مشروطه، یعنی‌ «تنبیه‌الامه» اثر میرزای‌ نایینی(ره) و «مقیم‌ و مسافر» اثر حاج‌ آقا نورالله‌ اصفهانی(ره) از بسیاری‌ جهات‌ حساس‌ و پراهمیت‌ است. یکی‌ از این‌ وجوه‌ اهمیت‌ در آنست‌ که‌ جنبه‌ قدرتمند و پررنگ‌ آزادیخواهی‌ این‌ دو اثر و اصولا ابعاد آزادیخواهی‌ در منظر مشروطه‌خواهان‌ نجف‌ آشکار گردد. وجود دیدگاه‌ خاص‌ این‌ دو رهبر و متفکر نهضت‌ مشروطه‌ مبنی‌ بر وجود «دولت‌ قدر مقدور» و دفع‌ افسد باعث‌ گردید که‌ برخی‌ مرزها و بنیادهای‌ اصولی‌ آنها را نادیده‌ گرفته‌ و در تعیین‌ وجوه‌ اشتراک‌ و افتراق‌ اندیشه‌ این‌ دو عالم‌ مشروطه‌خواه‌ و آزادی‌طلب‌ با سایر نحله‌ها و گرایشهای‌ فکری‌ آن‌ عهد و روزگار و حتی‌ تفاوت‌ این‌ دو نفر و رساله‌هایشان‌ با یکدیگر دچار ابهام‌ و اختلاط‌ شوند. دکتر موسی‌ نجفی‌ در سخنرانی‌ خود به‌ این‌ موضوع‌ پراهمیت‌ از تاریخ‌ انقلاب‌ مشروطیت‌ از زاویه‌های‌ گوناگون‌ پرداخته‌ است‌ که‌ سطور زیر حاصل‌ آنست. امید آنکه‌ مورد توجه‌ و تامل‌ خوانندگان‌ ارجمند زمانه‌ قرار گیرد.