در گذشته در کنار راه های میان آبادی ها و شهرها، ساختمان هایی برای آسودن مسافران ساخته می شده است مانند کاروانسرا، رباط، سابات، لنگرگاه، چنین ساختمان هایی در برخی راه های کویری هنوز یافت می شوند
بحثی مفصل پیرامون کاروانسرا
ساختمان های میان راهی
و در گذشته در کنار راه های میان آبادی ها و شهرها، ساختمان هایی برای آسودن مسافران ساخته می شده است مانند کاروانسرا، رباط، سابات، لنگرگاه، چنین ساختمان هایی در برخی راه های کویری هنوز یافت می شوند. شاید در همه کتاب هایی که درباره تاریخ و جغرافیای ایران نوشته شده و در همه سفرنامه های جهان گردان از توجه ایرانیان به راه و ساختمان های پیوسته به آن و هم چنین راهداری و پست منظم از روزگاران بسیار کهن سخن رفته باشد. واژه هایی چون سابات و رباط و برید در زبان های زنده و مرده جهان که از گوی شهای کهن ایرانی گرفته شده گواه این دیدگاه است که پهناوری سرزمین و دوری شهرها و آبادی های ایران و کشورهای همسایه، ایرانی را ناچار می کرده که راه های پاکیزه و امن داشته باشد و منزل به منزل و آبادی به آبادی آسایشگاه بسازد. برای اینکه کاروان ها در بیابان راه خود را بیابند برج ها و میل هایی برافرازد که از دور مانند برج دریایی، رهسپاران را راهنمایی کند.
کاربات :پیش از اسلام به کاروانسراها کاربات گفته می شده است. کاربات جایگاهی برای آسودن کاروانیان بوده و مانند رباط دارای اتاق و حوض و پایاب است. گاه تنها دو یا سه اتاق دارد. نمونه ای از آن کنار شاهراه کهن فارسی هنوز بر جا مانده است. ( پیرنیا، معماریان، معماری ایرانی، ۱۳۹۷)
کاروانسرا در لغت :
جای بیتوته و استراحت کاروانیان و سفرگران در روزگاران قدیم بوده است. کاروانسرا دارای دری بزرگ و چوبی به نام «دروازه» بود که شبها برای نگهداری از جان و مال به سر آوردگان آن بسته می شد. بیشتر کاروانسراها یک ورودی به نام «دالان» داشتند، راهروی دراز با طاق ضربی آجری که از روزن های آن نور می گرفت.
تاورینه درباره کاروان سراهای دوران قدیم نوشته است: «بنای آنها مربع است، بیشتر یک طبقه هستند. یک در بزرگ مدخل آن است. در ضلع وسط یک تالار بزرگ ساخته شده که مخصوص محترمین است، در دو سوی تالارهای وسط اتاقها و حجرات کوچکی است، برای عامه مردم. طویله ها در عقب و در پشت اتاقها هستند، گاه به اتاقهای کوچک راه دارند. در زمستان ها به علت گر [هوای آنجا پارهای در سکوهای طویله می خوابند.» کاروانسراها دارای یک حیاط بزرگ بوده که سکویی به نام «بارانداز» در وسط آن جهت خالی کردن بار و همچنین در حیاط کاروانسراها سکوها یا شاه نشین هایی برای استراحت و خواب کاروانیان در هوای مناسب وجود داشت. بنای کاروانسرا از آجر و گاه نمای آن از کاشی بوده است. در دالان یا حیاط کاروانسرا نیز محلی برای خرید و فروش کالاهای مورد نیاز کاروان موجود بوده است. کاروانسراها برای آب مصرفی کاروان آب انبار یا چاهی هم داشته اند. این بنا یادگاری از دوران باستان به شمار می رود، چنانکه در دوره ساسانی کاروانسراهایی وجود داشته، از جمله آنها کاروانسرای دروازه گچ» است.»” استاد گرامی مهندس پیرنیا از گونه ای کاروانسرای باستانی به نام «کاربات» سخن گفته است.» نوع دیگری از کاروانسرا رباط (ربات) یا کاروانسراهای سر راه یا بیرون شهری است. گونه دیگری از کاروانسرا، کاروانسرای کوهستانی است. این نوع کاروانسراها «معمولا شامل اتاقهای کوچکی هستند که به آسانی گرم می شوند و در شبهای سرد زمستان پناهگاه خوبی به شمار می روند. غالبا نیمی از این پناهگاه ها سایه بانی برای جلوگیری از نفوذ برف و آب باران دارند. داخل پناهگاه بسیار ساده است. این پناهگاه شامل یک تالار است که دارای طاقچه هایی برای وسایل و گاه نیز دارای یک اتاق کوچک به نام صندوق خانه هستند. به ندرت در کنار این نوع پناهگاه ها حیاط قرار دارند.» در گذشته ها به کاروانسرا «خان» هم می گفته اند، این واژه در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ترکیه هم راه یافته است. در یزد گاهی به جای کاروانسرا «تیم» به کار برده می شود. چنان که تیم در فرهنگ های فارسی هم به جای کاروانسرا و تیمچه که در لغت به معنای کاروانسرای کوچک است به نوعی از سرا گفته می شده است ( صادق شمس، ۱۳۸۹)
دهخدا :
کاروانسرا. [ کارْ / رِ س َ ] (اِ مرکب ) کاروانسرای . سرای کاروان . خان . (ربنجنی ). رجوع به خان شود. خوان . رباط. خان خرک . سرا. سرای . فندق . تیم . تیم کروان . خان التجار. تیم که کاروانسرای بزرگ باشد. (منتهی الارب ). عمارتی که در آن کاروان منزل کند. (ناظم الاطباء درذیل لغت کاروان ). کاروانگاه . کاروانگه :
هم در آن کاروانسرای برون
بردم آن بار مهر کرده درون .(نظامی .)
رباط
رباط سازه‌ای در کنار راه جهت استراحت و سکنی و منزلگاه قافله و کاروان بوده که دارای شماری اطاق و طویله و جز آن است. در واقع کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده‌است را رباط می‌گفتند، ولی «کاروانسرا» بیشتر به طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته‌است. به‌نظر می‌رسد کلمه رباط نیز واژه‌ای فارسی باشد و نه عربی. ممکن است رباط عرب شده «ره بان» یا «ره پات» باشد. راه بان یا ره پات همچم خانه راه است. «آذر پات» و «آذرپاتگان» هم از این ریشه بودهاست. چنانچه کلمات عربی «رهبان ربان» و «رهنامج» نیز از راه فارسی گرفته شده‌است. در عربی محلی کلمه کاریان به معنی خانه‌های سرراهی و موقتی نیز از کاروان گرفته شده‌است.
ساباط
علاوه بر رباط و کاروانسرا، نوع سومی نیز وجود داشته که به آن «ساباط» می‌گفتند. ساباط در اصل سایبان یا سایه باد بوده؛ یعنی سایه بانی در مسیر باد. ساباط در مسیر راهها برای استراحت چند ساعته و کوتاه مدت و بیشتر برای استراحت در روز ساخته میشده و فقط طاق یا ایوانی بدون در و پناهگاه بود. بعضی از ساباط‌ها دارای آب‌انبار نیز بوده‌اند و بعضی دیگر فاقد آب انبار و فقط سایه بان بوده‌اند.
تیم
به کاروانسرای بزرگ، تیم می‌گویند.«تیم» یا «کاروانسرای بزرگ» بزرگ‌ترین نوع ساختمان‌های اسلامی است. تیمچه نیز از واژه‌های هم‌پیوند با موضوع کاروانسر است.
پیشینه تاریخی کاروانسرا:
پیشینه ساخت کاروانسراها در ایران به دوره هخامنشیان مربوط می شود(نعیما، ۱۳۹۴،۶۰) با توجه به وسعت ایران زمین در ادوار مختلف تاریخ، نیاز به راه های ، مناسب و امن پیوسته وجود داشته و یکی از مشکلات حاکمان و صاحبان قدرت، حفظ امنیت و نگهداری این راهها بودهاست؛ چه از جهت بازرگانی و چه از لحاظ حفظ قدرت حکمرانی کشور و حفظ مرز و بوم کشور. در این رهگذر ساخت کاروانسراها به عنوان مکانی امن جهت استراحت و امنیت کاروانیان نقش بسیار مهمی ایفا می کرده. بناهای متعدد باقی مانده از این نوع، نشان از گسترش ساخت این بناها در ایران داشته است. بنایی که تاریخ با ارزش رشد و تکامل معماری این سرزمین را در خود نهفته دارد. این بناها در نقاط دور افتاده و صعب العبور ساخته می شدند و ظاهری ساده و باوقار دارند ولی تفکری که در پشت ساخت این بناهاقرار دارد آنها را به یکی از کاربردی ترین بناهای معماری در طول تاریخ ایران تبدیل کرده است. در حقیقت کاروانسراها را می توان مهمانسراهای امروز دانست.(فرشچی، زمانی، ۱۳۹۸)
گونه شناسی کالبدی کاروانسراها
از نظر معماری، کاروانسراهای ایران متنوع بوده و معماران ایران از طرح ها و نقشه های گوناگونی برای ایجاد کاروانسراها استفاده می کردند. تنوع طرح ها و نقشه های کاروانسراهای ایران ایجاب می کند که این کاروانسراها به گروه های مختلف تقسیم شوند و خصوصیات و ویژگیهای هر گروه جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. از آنجا که احداث کاروانسراهای ایران به دلایل گوناگون شکل و گسترش یافته شایسته است تمامی دلایل آن، از شرایط آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه-ای، مورد بررسی قرار گیرد. کاروانسراهای ایران را از نظر قرار گرفتن در موقعیت های جغرافیایی ایران کنونی میتوان به چهار گروه تقسیم بندی کرد که از نظر معماری علیرغم شباهت زیادی که بین بناهای هر گروه دیده می شود، در جزییات هر یک ویژگی هایی به چشم می خورد که از نظر تنوع حیرت آور است.
این چهار گروه عبارتند از:
۱٫ کاروانسراهای کاملاً پوشیده مناطق کوهستانی
این نوع کاروانسراها، ازتوقف گاه های کوچک کنار راه ها تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شود. نمونه ساده این نوع کاروانسراها از اتاقهای گنبد دار مرکزی با یک ردیف اتاق گنبددار و تعدادی استبل که در همان ردیف قرار دارند، تشکیل شده اند. اکثر کاروانسراهای کوهستانی دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل بنا هستند. هم چنین از هر طرف بسته و پوشیده اند و به راحتی می توانند جلوی بادهای مداوم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پاییزی را گرفته و کاروانیان را از این گونه آسیب ها در امان نگه دارند. این نوع کاروانسراها در مناطق کوهستانی و به ویژه گذرگاه های صعب العبور احداث و پیش از همه در عهد صفوی بنیاد شده اند. از نمونه های جالب این گروه از کاروانسراها میتوان به کاروانسرای شبلی در آذربایجان، امامزاده هاشم در جاده آبعلی و کاروانسرای گدوک در جاده فیروزکوه اشاره کرد.
کاروانسراهای کوهستانی، به دلیل وضعیت اقلیمی، غالباً فاقد حیاط مرکزی بودند. ارتفاع بنا نسبت به طول و عرض اطاق ها کم بود، به ویژه اصطبل که بخاطر صرفه جویی در سوخت و تامین حرارت بیشتر، ارتفاع کمتری داشتند. تالار مرکزی و یا اطاق های مسافران، در وسط ساختمان قرار داشت و فضای اصطبل ها در اطراف آن، به صورت فضای حایل محیط داخلی و خارجی عمل می کرد. پی و دیوارهای کاروانسراهای کوهستانی از سنگ و لاشه های سنگی است.
۲ .کاروانسراهای کرانه خلیج فارس
به علت اوضاع اقلیمی و جغرافیایی کرانه های خلیج فارس کاروانسراهای این منطقه معماری ویژه ای دارد. این کاروان سراها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده، شامل بنایی چهارگوش است و با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق های جانبی. یک سوی سنگی دور تا دور ساختمان ساخته شده و همه اتاق ها به خارج بنا راه دارند. کاروانسراهای بسیاری با مشخصات ذکر شده در عهد صفوی، بخصوص پس از ایجاد بندرعباس بین جاده های شیراز- لار، بندرعباس- لار و اصفهان- بندرعباس احداث شده است.خوشبختنانه با گذشت زمان بسیاری از این کاروان سراها، بخصوص کاروان سراهای بندرعباس- لار سالم مانده، امکان بررسی و تحقیق را آسان می نماید. از آنجا که این کاروانسراها در دوره آرامش سیاسی عهد صفوی ساخته شده، هیچ کدام جنبه دفاعی نداشته، دروازههای ورودی کاروان سراها به هر سمتی که لازم بوده گشوده می شده تا بادهای خنک ساحلی را به ساختمان برساند. تنوع معماری این نوع کاروانسرا از نظر معماری نیز حایز اهمیت فراوان است. از نمونه های جالب این گروه می توان از کاروانسرای قلعه پهلو نام برد که در غرب جاده بندرعباس قرار گرفته، ویرانه هایش هنوز به چشم می خورد. این کاروانسرا یک حیاط کوچک هم داشته- است. شایان ذکر است که پس از دوره صفویه تغییراتی در معماری این نوع کاروانسراها به وجود آمده است. مثلا در چهارگوش بنا برج های دفاعی ساخته شده یا راه، دالانها به خارج مسدود گشته است.
۳٫ کاروانسراهای سواحل جنوبی دریای خزر:
تعداد کاروانسراهای صفویه در سواحل جنوبی دریای خزر، در مقایسه با سایر مناطق ایران نسبتاً کمتر است. در این سواحل بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی معتدل آباد بودن کل منطقه و نزدیک بودن مراکز جمعیت بر خلاف سایر مناطق اقلیمی باعث شد تا نیازی به کاروانسرای بین راهی به تعداد بسیار نباشد. با توجه به کاروانسراهای باقی مانده مشاهد می شود که اغلب کاروانسراها در این منطقه در مسیر ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهرهای این سواحل بوده است. در این سواحل، ساخت کاروان سرا به پیروی از سبک معماری کلی کاروانسرا در مناطق گرم و خشک و به صورت بنایی با حیاط مرکزی انجام می شد. با این حال چون در روش معماری حیاط مرکزی با فضای محصور، امکان کوران هوا در داخل اطاق ها و اصطبل ها کاهش دارد، از لحاظ اقلیمی برای این منطقه چندان مناسب نبود. لکن از لحاظ ایمنی و حفاظت از بنا در مقابل راهزنان و مهاجمان، این روش منطقی و صحیح به نظر می رسید.
در شکل کلی قوس ها و طا قها نیز، همانند کاروانسراهای مناطق مرکزی، از قوس های جناقی، طاق، تونیزه و طاق کلمبو برای احداث این کاروانسراها استفاده می شد. با توجه به معماری همسان کاروانسراهای سواحل دریای خزر با معماری بناهای مناطق مرکزی، به نظر می رسد طراحان و معماران آنها یکی بوده است. نوع مصالح مورد استفاده نیز برخلاف مصالح بومی که عمدتاً چوب و الیاف گیاهی بود، از مصالح پایدار آجر، سنگ و ملات های آهک و ساروج بود که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاومت بیشتری داشتند. کاروانسراهای بَستَک، عین الرشید سرداب و پل دوشان از جمله کاروانسراهای سواحل دریای خزر به شمار می روند.
۴ کاروانسراهای حیاطدار مناطق مرکزی ایران
مهمترین، بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می گیرند. این گروه از کاروانسراها از نظر معماری به انواع زیر تقسیم میشوند:
الف).کاروانسراهای مدور:
تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور ساخته شده اند. این نوع از کاروانسراها بسیار جالب توجه هستند و از نظر معماری اهمیت فراوان دارند. گرچه در حال حاضر فقط دو نمونه از این نوع کاروان سرا شناخته شده، ولی همین دو نمونه نشان دهنده سلیقه، ذوق، ابتکار و بالاخره هنرنمایی فوق العاده معماران آن است.نمونه های یاد شده، یکی رباط زین الدین در جاده یزد – کرمان و دیگری کاروانسرای زیزه بین کاشان و نطنز است.
ب).کاروانسراهای چندضلعی:
این گروه از کاروانسراها به شکل چندضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شدهاند. زمان ساخت آنها دورهای است که در معماری کاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظه ای به وجود آمده بود. از نظر تعداد، کاروانسراهای چندضلعی نیز همانند کاروانسراهای مدور اندک و فقط نمونه های کمی از آنها در سراسر ایران باقی مانده است. زیباترین نمونه کاروان سراهای این گروه عبارتند از: امین آباد، خان خوره، چهارآباده و ده بید جاده اصفهان – شیراز، که به فرم ۵ ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی هستند. به علت شباهت فوق العاده کاروانسراهای یاد شده به یکدیگر، می توان گفت که معمار آنها یک تن بوده است. به احتمال زیاد ایجاد این نوع کاروانسراها بیشتر جنبه دفاعی داشته تا مذهبی و اقتصادی، به این دلیل که دفاع از یک بنای ۸ ضلعی یا چند ضلعی به مراتب آسان تر از یک بنای مربع یا مستطیل شکل است. نکته جالب توجه در معماری کاروانسراهای چند ضلعی و همچنین مدور این است که، معماران با الهام از شیوه معماری ایران، حیاط چند ضلعی داخل آنها را به صورت چهارایوانی ساخته اند.
ج).کاروانسراهای دو ایوانی:
همانند مدارس و مساجد و دیگر بناهای از این دست در ایران، تعدادی از کاروانسراها را نیز به شکل دو ایوانی و به فرم مربع یا مستطیل ساخته اند. عموما ایوان های این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری روبه روی آن قرار دارد. از نمونه های باقی مانده این کاروانسراها می توان از کاروانسرای چاه خوشاب و۱ کاروانسرای چاه خوشاب در جاده طبس- فردوس، نوع پلان دو ایوانی، قدمت دوره قاجاریه و مصالح ساختمانی ، کاروانسرای دوکوهک نام برد.
کاروانسرای مرنجاب
د).کاروانسرا با تالار ستون دار:
تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا شده اند و از تالار عموما به عنوان استبل استفاده میشده است. از این نوع کاروانسرای عسکرآباد بین جاده تهران – قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۶۳ کیلومتری تهران در جاده گرمسار – سمنان را می توان نامبرد. کاروانسرای خاتون آباد شرق تهران، نوع پلان چهارایوانی با تالار ستون دار، قدمت دوره قاجاریه و مصالح ساختمانی آجر می باشد.
ه).کاروانسرای چهار ایوانی:
احداث بنای چهار ایوانی با حیاط باز مرکزی، سابقه ای طولانی در معماری ایران داشته و در دوره باستان به ویژه دوره اشکانیان میتوان نمونه هایی از آن را در قلمرو غربی ایران بازشناسی کرد. ساخت بناهای چهارطاقی، چهار ایوانی و حتی چهارگنبدی در دوره ساسانیان بسیار رواج یافت و زمینه ساز ساخت بناهای چهار ایوانه مانند مسجد، مدسه، کاروانسرا، آرامگاهها و … پس از ورود اسلام شد. نمونه بارز این گونه کاروانسراها از سده پنجم قمری تکوین یافت. از دوره سلجوقی به بعد، کاروانسراهای زیادی با پلان چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده است. گرچه گروه کاروانسراهای چهار ایوانی که به شکل مربی یا مستطیل بنا شده از نظر پلان با هم شباهت دارند؛ ولی در جزییات مانند شکل داخل و خارج، دروازه ورودی، برج ها و ترتیب قرار گرفتن استبل ها هر یک دارای ویژگی های متفاوت هستند. کاروانسرای مورچه خورت در جاده اصفهان، نوع پلان چهار ضلعی، قدمت دوره صفوی- قاجاریه و مصالح ساختمانی آجر می باشد.
ی).کاروانسرا با پلان متفرقه:
این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آنها، با آنچه که در گروه های فوق اشاره شد شباهتی ندارند. دلایل مختلف چون سلیقه و ذوق معمار، نفوذ معماری خارجی و شرایط و موقعیت جغرافیایی در احداث این گونه کاروانسراها نقش داشته است. به عنوان نمونه می توان به کاروانسرای شاه عباسی در جلفای آذربایجان اشاره که به هنگام مسافرت تاورنیه سیاح فرانسوی، آباد و به گفته او توسط شخصی به نام خواجه نظر ساخته شده و مبلغ یکصدهزار اکو هزینه ساخت آن
کاروانسرای سبزوار نیز از اینگونه بناها محسوب می شوند.
الف). الگوهای اولیه در دورۀ پیش از اسلام و اوایل اسلامی
پایۀ مطالعات تاریخی بنیاد و شالوده کاروانسرا در ایران از زمان هخامنشی نهاده شده است. بدین صورت که در زمان هخامنشیان در مرحلۀ اول به منظور ارتباط سریع بین نقاط مختلف کشور، ساختمانی به نام «چاپارخانه » ایجاد شد(آیوازیان، ۱۳۷۴ : ۵۸۴ ). بسیاری از پژوهشگران «دروازۀ گچ » را معرف قدیم ترین نمونه کاروانسرا می دانند که ظاهراً از ابتدای ساخت تا کنون تقریباً دست-نخورده باقی مانده است. حال آنکه نمونه های دیگری نیز در مقام الگوهای اولیه به جا مانده است که در کنار دروازۀ گچ، دو الگوی مهم را از میان آن ها می توان یافت .
سابقه ساخت این بناها به دوره هخامنشی یعنی حدود ۲۵۰۰ سال قبل باز می گردد. هرودت درباره راه های امپراطوری هخامنشی می نویسد واحد مقیاس را ه ها پرسنگ و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده مرسوم به ایستگاه در این منازل مهمانخانه های خوبی دایر گردیده است و در جایی دیگر درباره جاده شاهی هخامنشی می نویسد:” در سراسر جاده شاهی ایستگاه های معروفی هست با مهمان سراهای دلپذیر و این راه برای ایاب و ذهاب کاملا امن است زیرا تمام خط سیر از نواحی آباد می گذرد است. “
الف. الگوی چاپارخانه ای : که عبارت است از یک حیاط مرکزی و اصطبل هایی مستطیل شکل پیرامون آن که اهمیت نگهداری از چهارپایان در آن پررنگ است. منازل اتراق گاهی کهن که عبارت است از حصار مستحکم و اتاق های فراوان در پیرامون حیاطی وسیع که اسکان مسافران در آن محل توجه بیشتر بوده است. بیشتر بناهای بین راهی از دوران باستان تا قرون اولیه اسلامی بر اساس این الگوها بنیاد شده اند. الگوی منازل اولیه کاروان ها تا سده ها بعد نیز تقلید می شد.( غلامی،کاویان،۱۳۹۵)
ب). دوران اسلامی ( سلجوقی – قاجار)
منبع نقشه ها ( غلامی،کاویان،۱۳۹۵)
