شهر اسلامی در تحول خویش به دور بازارها تنیده شد و در گسترش خود بازارهای جدید ایجاد کرد، به همین اعتبار است که میتوان از بازار به عنوان ستون فقرات شهر دوره اسلامی نام برد.
بازار
- بازار جای دادوستد و خریدوفروش کالا یا محل اجتماع خریداران و فروشندگان است .
. «بازار به معنی وسیع و مجازی آن از نظر اقتصادی به حوزه هایی اطلاق می شود که ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم میان عرضه و تقاضا برقرار نماید؛ به نحوی که در سراسر آن پس از بررسی های لازمه که مقدمه تعامل است، قیمت ثابتی به وجود آید.» (بیگلری، ۱۳۳۵، ص ۸)
بازار کلمه ای است بسیار قدیمی که ابتدا واچار تلفظ می شد و سپس به مرور به بازار تغییر یافت. این کلمه که ریشه فارسی دارد، در اغلب زبانهای جهان به کار رفته است. بازار علاوه بر داشتن نقش خرید و فروش، محل تفریح، قطب سیاست و مرکز اجتماع و برخورد مردم نیز بوده است.
لغت بازار بوسیله اروپائیان از پرتقالی گرفته شده است و پرتقالی ها نیز از ایرانیان گرفته اند و اعراب در آن دخل و تصرف نموده و «الف» را به «ی» تبدیل کرده اند و آنرا «بیزاره گویند و بیازره جمع آنست و عبارتست از: محل خرید و فروش کالا و خوراک . کوچه سرپوشیده که از دو سوی دارای دکان ها باشد.
بازار عبارتست از محل یا مکانی که در آنجا عرضه و تقاضا به منظور تعیین قیمت واحد با هم تلاقی می کنند. بازار ممکن است محل جغرافیایی باشد و هم چنین ممکن است عده ای از افراد را که داد و ستد آنها منجر به ایجاد عرضه و تقاضا و قیمت واحدی می شود و نیز بازار نامید. به نظر عده ای بازار محلی است که در آن نوعی فعالیت اجتماعی و فرهنگی دیده می شود و عوامل آنرا فروشنده و خریدار تشکیل می دهند.
در فرهنگ دهخدا پیرامون بازار آمده است:
بازار در پهلوی واکار در پارسی باستان آبا کاری معنی محل اجتماع در گیلکی و نطنزی واکار به سمنانی وازهار به سنگ سری وزره) بازار محل خرید و فروش کالا و خوراک و پوشاک، لغت فرانسه، بازار از پرتقالی گرفته شده و پرتقالیان نیز از ایرانیان گرفته اند، اعراب در آن تصرف کرده الف را بیا بدل کرده بیزار گفته و بیازره برآن جمع بسته اند. همچنین دو دسته از دکانهای بسیار در برابر یکدیگر که غالبا سقفی آن دو رسته را به یکدیگر می پیوندد، میدان داد و ستد، کوی سوداگران، مغازه دکان، بازار .
از نظر علم اقتصاد بازار عبارتست از: محل معین و یا افرادیکه برای خرید و فروش جنس معین با یکدیگر تماس پیدا کرده و در نتیجه مبادلات آنها در زمان واحد و به قیمت معین انجام می گیرد. گاهی اوقات نام بازار به مجموع عرضه ها تقاضاها اطلاق می شود مثلا در بازار بورس کالاها گویند فلان شرکت بازار خوبی دارد به این معنی که در بورس عرضه و تقاضای آن برگ بهادار یا سهام زیاد است و یا معاملات زیادی روی آن سهم انجام میگیرد.
منظور ما از بازار به گفته وبرث، مرکز اصلی اقتصادی شهر شرقی و بخش ویژه فعالیت های کسب و کار سنتی است که اغلب در مرکز شهر قرار دارد. پطروشفسکی آنرا در شهرهای قرون وسطای اسلامی شامل شبکه بازرگانی شهر با کاروانسراها و دکه های دلالان و صرافان و کارگاههای پیشه وران جلوه گر می داند .پیدایش بازار و نیاز به تنوع، بشر اولیه را ناچار به تبادل کالا کرد. پیدایش شهر وجود مناسبات اقتصادی و نیاز مردم به داد و ستد کالا، وجود خریدار و فروشنده را پدیدار نمود و در نتیجه این داد و ستد احتیاج به مکانی جهت نگهداری و معامله کالاهای خود داشتند. بدین سبب محل یا مکانی جهت این منظور احداث گردید .
- پیدایش مفهوم
بازار بر اصل تبادل کالا و رفع احتیاجات مردم به وجود آمده است.» (بیگلری،۱۳۳۵، ص ۸) وقتی که انسانها در پی تکامل روشهای تولید محصولات کشاورزی و صنایع دستی موفق به تولید محصول بیش از نیاز خود شدند، به فکر مبادله آن محصولات با تولیدات دیگر افتادند. از همین زمان بود که نیاز به مبادله در جوامع انسانی شکل گرفت و متناسب با آن، مکان و فضایی جهت نگهداری و انجام مبادلات به وجود آمد. مفهوم بازار در این زمان به مفهوم بازار مکاره شبیه بود. اغلب این بازارها غرفه هایی موقتی بودند که در محیطی باز در مجاورت روستاها (بنه گاه) یا در مناطقی که نسبت به چندین مرکز تجمع انسانی مرکزیت داشته اند، به صورت ادواری تشکیل می شدند و مردم محصولات متنوع و گوناگونی به صورت پایاپای در این بازارها مبادله می کردند. از همین زمان است که پدیده بازار در جوامع انسانی شکل می گیرد.
چنین به نظر می رسد که این مراکز خدماتی از لحاظ شکل به صورت میدان های ساده ای در مجاورت راههای اصلی ساخته میشده است و امر مبادله کالا در آنجا انجام می گرفته است. این میدان ها تا حدی مشابه جمعه بازارهای ادواری که امروزه در برخی از روستاها و شهرها تشکیل می شود، بوده اند.» (پور احمد، ۱۳۷۶، ص ۶۱)
فعالیت اقتصادی انسان اولیه در مرحله شکار و غارنشینی در زیر خلاصه می گردد تجارت در ابتدا فاقد هرگونه نظمی بود و به دلیل نبودن واسطه ای در مبادله، مبادله به صورت پایاپای انجام می گردید.
نخستین موادی که مبادله میگردید، کالاهای مورد نیاز عموم و پس از استخراج – فلز، فلزات قیمتی بود که شکل تکامل یافته آن پول است.
تجارت در ابتدا بوسیله دست فروشان و دوره گردان صورت می گرفت. با تکامل فعالیتهای تولیدی، تجارت رونق یافت و بزرگترین اختراع مکانیکی دوران قدیم یعنی «ارابه به این رونق افزود. ساختن قایق و و زورق و جهت یابی بوسیله ستارگان، راه تجارت و فعالیتهای اقتصادی را گشود. اولین مبادلات کالاها بصورت پایاپای و بوسیله دوره گردان صوررت می گرفت. در آغاز بعلت وضع اقتصادی ضعیف اجتماعات، تجارت بصورت یک روز در ماه باهفته (مانند چهارشنبه بازار…) بود و به مرور با تکامل سیستمهای اقتصادی و تولیدی در هر یک از دوره های تاریخ و بهبود وضع اقتصادی نسبت به دوره قبل تجارت شکل مستقر و پایداری یافت. در روستاها و گاه گاه در شهرهای کوچک و بزرگ بازار در یک جا ثابت نمی ماند و محله های خاص و روزهای خاص داشت. بتدریج، با ازدیاد حجم توسعه مبادله از یکسو و رشد روستاهای اولیه از سوی دیگر، مراکزی برای رفع نیازهای عمومی بوجود آمد. این مراکز در روستاهای اولیه بصورت محل انبار کالا بوده و مبادله کالا نیز در مجاورت این انبارها انجام می گرفت. رفته رفته برخی از روستاها به علت برخورداری از موقعیت جغرافیائی خاص و یا جمعیت بیشتر، بصورت مرکز خدماتی و تجارتی روستاهای اطراف در می آیند.
بناهای غنی « پیدایش اولین بازارهای چنین به نظر می رسد که این مرکز خدماتی، بصورت میدانهائی ساده در مجاورت راههای اصلی و یا انبارها بوده اند. این میدانها تا حدی مشابه جمعه بازارهائی است که امروزه در برخی از روستاها تشکیل می شود.
با توجه به نقشه شهرهای قدیمی متوجه می شویم که بازار معمولا در نقاطی بوجود آمده که در ارتباط شدید با تولیدکنندگان و مصرف کنندگان بوده است. بازار معمولا نزدیک قصر حکام در ارتباط با محیط خارج بوجود می آید و بعدها طبقات عادی پیرامون این مرکز قدرت سیاسی و اقتصادی کشیده شده و شهرها بوجود آمدند.
بازار معمولا هسته اولیه بعضی از شهرها را تشکیل می دهد و مسکن در اطراف آن بوجود می آید. این وضع را می توان در اغلب شهرها مشاهده کرد. برای مثال به اسامی بعضی از شهرها و روستاها نظر میاندازیم و به بسیاری از جاها برمی خوریم که اسم آنها با کلمه بازار شروع می گردد .
سیر تکوین و تحول شهر و بازار در ایران
شکل گیری کالبد
در گذشته در روستاها و در شهرهای کوچک و بزرگ، بازار در یک جا ثابت نبود و در محله های خاص و طی روزهای معین به وجود می آمد.» (پیرنیا، ۱۳۷۱، ص ۱۲۰) تدریج با ازدیاد حجم مبادلات از یکسو و رشد روستاهای اولیه از سوی دیگر، مراکزی به صورت مشترک برای رفع نیازهای عمومی مبادله، به وجود آمد.
گاه در یک منطقه، وضعیت جغرافیایی و نوع معیشت مردم (مثلا دامداری) موجب پراکندگی زیستگاه ساکنان و عدم شکل گیری شهر بزرگ و متمرکز می شد. در این شرایط محوطه ای ضمن اینکه محل تشکیل بازارهای مکاره می گردید، مفهوم مرکز و شهر اصلی را نیز در خود جای میداد و به عنوان بازار در قالب یک مجموعه شهری – تجاری، احتیاجات مبادله مردم پیرامون منطقه را مرتفع می کرد.» با گسترش جوامع و مبادلات، مکان و شکل این بازارها دچار تحولات تکاملی شد و به تدریج از حالت موقت به دائم و از وضعیت فاقد سرپناه و معماری به ساختارهای معماری ساخته شده، تبدیل شد و این سیر تحول به تدریج به فضای بازارمفهوم مکان بخشید. در این روند همبستگی اجتماعی و کاری بین شهرها و روستاهای یک منطقه تاثیر بسیاری در شکل گیری کالبد بازار داشت.
شهرهای اصلی منطقه، تهیه و تولید کالاهائی را بر عهده داشتند که مواد خام آن در آبادی ها و روستاها قابل تهیه و تولید بود. در مقابل نیز این شهرها محل مناسبی برای تبادل محصولات آماده و تمام شده روستائی به شمار می رفتند.» مفهوم بازار منطقه ای بخصوص در شهرهای دوره اسلامی به نحو بارزی تداوم یافته است. طبق نظر احمد اشرف به جای تصور شهر و ده به عنوان نظامهای بسته و کاملا متمایز از یکدیگر بهتر است «منطقه شهری» را به کار بریم. این مفهوم در مناطقی مصداق بیشتری دارد که جمعیت زیادتری دارند و در آن ها شهرها و روستاها به یکدیگر نزدیک هستند و روستاهای بزرگ در آن ها فراوانند.
. تکامل کالبدی ( بازرگانی و بازار) موقعیت سوق الجیشی ایران به دلیل قرارگیری در منطقه ای بین قاره ای وقرارگیری بر سر راه عبور کاروان ها و راههای ارتباطی باعث اهمیت یافتن بازرگانی و ایجاد و گسترش شهرها، به خصوص در حاشیه نواحی خشک و بیابانی قسمت های مرکزی شده است. شکل گیری و توسعه شهرهایی که بر تقاطع راه های بازرگانی قرار داشتند، مرهون همین داد و ستدهای اقتصادی بود. در حقیقت بازرگانی به دلیل تحول اساسی در ماهیت مفهوم بازار در شهرهای ایران و به عنوان مهمترین علت وجودی برخی از شهرهای مهم، قابل بررسی است.
به مرور زمان بازرگانی در ایران به حدی رسید که از طریق جاده های تجاری مهم تجارت بین المللی با چین در شرق و روم در اروپای غربی انجام می شد. به این ترتیب شهرهای واقع شده در مسیر جاده های تجاری با رشد سریع خویش دارای بازارهایی با وسعت و اهمیت بیشتری شدند. «این شهرها امنیت لازم را برای انجام دادوستد به وجود می آوردند، ضمن اینکه اغلب برای تولید فرآورده های صنعتی و فرآورده های کشاورزی بخش منسجم خدماتی نیز داشتند و مازاد محصولات و تولیدات منطقه خود را با مازاد مناطق دیگر مبادله مینمودند. در واقع این شهرها خصوصیت مبادله را تغییر می دادند و داد و ستد نامنظم مازاد کشاورزی را به مبادله منظم کالاهای ساخته شده تبدیل مینموند.» (پور احمد، ۱۳۷۶، ص۵۵) مازاد تولید بخش کشاورزی و صنعت، پس از گسترش مبادلات منطقه ای، بازرگانی و تبادل کالا بین اقوام مختلف را به وجود آورد. این امر به همراه پیشرفت دانش بشر در حمل و نقل و تسهیل در ارتباطات، روز به روز به وسعت بازارها افزود. همچنین با پیدایش پول و سکه، مبادله کالا به صورت پایاپای که باعث عدم توسعه تجارت می گردید، به حداقل رسید. گسترش و پیشرفت تجارت و مبادلات اقتصادی با احداث و توسعه راه ها و جاده ها همراه بود، راههایی که میتوانستند عامل ارتباط خوب و سریع با مراکز تجاری و اقتصادی شوند. بازارها نیز معمولا در حاشیه اصلی ترین گذر شهری به وجود می آمدند که در امتداد راههای برون شهری قرار داشت و راه های فرعی و دسترسی های درون شهری در امتداد آن منشعب میشد.
تقریبا تمام شهرهای اصلی ایران از دوران باستان در طول مسیرهای اصلی تجارتی واقع شده بود. این شهرها در طول کوهپایه های رشته جبالهای مرتفع در حواشی بیابان یا در حوزه های کوهستانی پراکنده شده بودند، جایی که آب و زمینهای قابل کشت نیز وجود داشت.» (خیر آبادی ،۱۳۷۶، ص ۶۰-۶۱)
اهمیت روابط تجاری و اقتصادی سبب شد تا سیر تحول شهر و بازار ایرانی با یکدیگر عجین شود و ساختار و رفتار هر یک، در شکل گیری قالب های فیزیکی و اجتماعی دیگری تاثیر مستقیم بگذارد. در واقع توسعه و گسترش شهرنشینی، ضرورت ایجاد مراکز اقتصادی در قالب بازار را ایجاب می نمود و متقابلا شکل گیری بازارها و تقویت ساختار اقتصادی آنها، سبب استحکام نهادهای شهری و گسترش روز افزون عناصر درونی آن می شد.»
و بررسی اجمالی سیر تحول تاریخی بازارها تا تکامل مفهومی پدیده بازار در ایران مانند هر موجود زنده ای تداوم خود را در طی تاریخ، از ابتدای پیدایش جوامع انسانی حفظ کرده است و با مطالعه س یر تاریخی، می توان آنچه را از رویدادهای تاریخ و گذشت زمان بر آن موثر بوده است مشخص نمود. در سکونتگاه های اولیه ایران که اقتصاد آن به تولید صنایع دستی و بازرگانی متکی بود، احتمالا مکان هایی برای استفاده های صنعتی، تجاری، بازرگانی و به نوعی نزدیک به مفهوم بازار وجود داشته است. اما با توجه به ساخت اقتصادی کشور و کارکرد شهرها، جز ش هرهای بندری، در دیگر شهرها، بازار عامل مهمی در دادوستد و تولید بعضی از کالاها در تمام طول سال بوده است که هنوز شکل نهایی خود را نیافته بود. در دوره ساسانیان بر اثر رواج بازرگانی داخلی و توسعه شهرها و شهرنشینی، چنین فضایی پا به عرصه وجود نهاد و در اغلب شهرهای بزرگ، از جمله سلکویه قدیم (و هاردشیر) و تیسفون، بازارهای بزرگی که محل تولید و عرضه کالاهای گوناگون (مصنوعات فلزی، منسوجات، غلات و میوهها) بود، شکل گرفت. در ابتدای این شکل گیری، بازار در بیرون دروازه های شارستان در محدوده ربض و به صورت کاملا ابتدایی تشکیل شده بود، ولی در گسترش های بعدی و با اهمیت یافتن تجارت و بازرگانی، به درون شهر راه یافت؛ به طوری که در شهر دوره ساسانی عنصر بازار به عنوان ستون فقرات شهر از دل شارستان شروع میشد و دامنه خود را به حاشیه ربض می گستراند و قلب شهر می گردید. با استقرار دولت اسلامی، و با توجه به وجود مقررات تجاری و بازرگانی و قوانین منبعث از شریعت و نهایتا امنیت نسبی در پهنه کشور، بازرگانی بیش از پیش رونق یافت. با توجه به وجود نمونه های این چنینی بازار در شهرهای پیش از اسلام، این عنصر نقش اساسی در ساماندهی شهر دوره اسلامی نیز ایفا کرد و مهم ترین سیاست دولت اسلامی یعنی اهمیت بخشیدن به ربض به عنوان محل سکونت پیشه وران و صاحبان حرف و صنایع، در مقابل شارستان به عنوان محل سکونت طبقات ممتاز جامعه، باعث شد که بازارها به علت انتقال مراکز فعالیت، از شارستان به درون ربض کشیده شوند و در این قسمت مهم تر و گسترده تر گردند. با توجه به سنت باقیمانده از شهر دوره ساسانی، بازار از میدان اصلی شهر به سوی دیوار و بارو کشیده شد و سپس در ورای آن تا حدی معقول گسترش یافت. با ایجاد مسجد جامع تغییری مهم در ساختار بازار و تنظیم فضایی آن به وجود آمد. مسجد جامع از اجزای نظام شهر شد و بازار به عنوان مرکز کسب و کار مردم جایگاه ویژه ای یافت، اغلب در کنار مسجد جامع جای گرفت و فضاهای بازار با توجه به آن، برنامه ریزی و مکان یابی شد. با توسعه شهرها، تعدد بازارها پدید آمد؛ به طوری که در برخی از شهرها علاوه بر بازار مرکزی که در شارستان قرار داشت، بازاری جداگانه نیز در ربض به وجود آمد. (نظیر ری)
بازار اسلامی در شهر اصفهان قدیم
شهر اسلامی در تحول خویش به دور بازارها تنیده شد و در گسترش خود بازارهای جدید ایجاد کرد، به همین اعتبار است که میتوان از بازار به عنوان ستون فقرات شهر دوره اسلامی نام برد. در این روند تکامل، با توسعه سریع بازرگانی و تولیدات صنعتی در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم ق. و با قدرت گرفتن حکومتها و دولت اسلامی، مبادلات علمی و فنی در پهنه ای وسیع از جهان آن زمان همراه با مبادلات تجاری و بازرگانی صورت گرفت. قدرتمندی حکومت و دولت اسلامی سبب افزایش رونق مبادلات تجاری و به وجود آمدن شهرهای عظیم ده هزار نفری شد. بازارهای مملو از کالا و مردمان در این شهرها نشان از قدرت اقتصادی شهر دوره اسلامی داشت. این روند با حمله مغول در قرن هفتم ق. منقطع شد. تفکر عشیرهای بیابانگردی مغولان در تقابل کامل با سازمان و نظام شهرنشینی، آن را مورد نفی و قهر قرار داد و با از بین رفتن مفهوم منطقه ای شهرها و وحدت کشاورزی و تجارت و صنعت و همچنین ناامنی و عدم آرامش در کشور، مبادلات تجاری و بازرگانی کاهش پیدا کرد و بازارها نیز رونق گذشته خود را از دست دادند. پس از دوران مغول به دلیل غنا و شکل گیری این مفهوم در نظام شهری ایران، با تلاش برای عمران دوباره که در گوشه و کنار آغاز شد، شهر نشینی رشد آرام خود را شروع کرد و با استقرار دولت صفوی به عنوان متمرکزترین دولت ایرانی دوره اسلامی دوباره به اوج خود رسید. امنیت ایجاد شده در دوره صفویه و توسعه روابط خارجی ایران موجب گسترش بازرگانی خارجی و در نتیجه رونق تولید انواع محصولات شد و رونق دادوستد داخلی و خارجی به رشد شهرنشینی و توسعه بازارهای شهری منجر گردید.(۱۳) توسعه وضع اقتصادی و پیشرفت مبادلات تجاری شهرها، در ایجاد بناهای تجاری و خدماتی وابسته به بازار موثر بود. با گسترش رونق بازارها برای رفع احتیاجات مردم، بناچار سراها ، تیمچه ها و قیصریه ها که هر یک به کاری می آمدند در کنار راسته های بازار جای گرفتند و بافت خاص بازار، اماکن عمومی مانند حمام، مدرسه و مسجد، امامزاده، تکیه، سقاخانه و زورخانه، قهوه خانه و …را نیز در جوار خود جای داد و روی هم رفته بافت کامل و واحدی به وجود آمد. شاید بتوان این دوره را دوران تکامل مفهومی و کالبدی بازار ایرانی دانست.
انواع بازار بازار در شکل کلی خود نهادی منحصر به شهرها نبوده است. بازار به عنوان شبکه وسیع عرضه و تقاضا و مبادلات کالا و خدمات در ایران، در همه اجتماعات قومی، فرهنگی و ملی دیده می شود. نمونه های کالبدی بازارها را در اجتماعات عشایری و روستایی ایران می توان مشاهده کرد. به این صورت انواع بازار را در ایران می توان به طور کلی به شرح زیر دسته بندی کرد:
- بازارهای روستایی
۲- بازارهای عشایری
۳- بازارهای شهری
بازارهای روستایی، بیشتر به صورت ادواری و در ارتباط با تعدادی از روستاهای مجاور هم و متناسب با میزان تولید آنها به صورت سالانه، ماهانه و هفتگی و … شکل می گیرد. نقش بازارهای روستایی از بسیاری جهات شبیه بازارهای شهری است و در روستاهای ایران علاوه بر جنبه اقتصادی، نقش فرهنگی و اجتماعی نیز دارند؛ چنان که ملاقات مردم با یکدیگر، تبادل اخبار و اطلاعات، انتخاب همسر، تفریح، اجرای مسابقات (مانند کشتی)، بزرگداشت رویدادهای مهم تاریخی، حل و فصل اختلافات و جمع آوری مالیاتها نیز همه و همه در آنها انجام می گرفته است. بازارهای هفتگی در جوامع روستایی پرجمعیت مانند سواحل جنوبی دریای خزر و بخشهایی از آذربایجان وجود دارد و خود به نوعی نیازهای جمعیت پراکنده آن مناطق را که به علت آب و هوای مناسب، دارای کشاورزی و محصولات فراوانی است برآورده می کند. در فلات خشک مرکزی ایران در واحدهای از هم دور افتاده که جمعیت آنها اندک است، چنین بازارهایی نادر است یا اصلا وجود ندارد. در این مناطق بخشهای بزرگتر یا عمده به مناطق کوچکتر تقسیم می شود و فعالیتهای تجاری و صنعتی در بازار مراکز اصلی انجام می گیرد.
. بازارهای عشایری، نیز اغلب به صورت فصلی و برای مبادله محصولات دامی و دستی عشایر که در فصول خاصی تولید می شود، به وجود می آید. این بازارها در پیوند با بازارهای روستایی و در ارتباط با بازارهای شهری شبکه کاملی را تشکیل می دهند. .. بازارهای شهری، بازارهایی که در شهرها و یا محدوده آنها شکل می گیرد متناسب با کارکرد خود، اشکال و معانی متفاوتی دارند. … بازار ش هر، در حوزه فرهنگی ایران، بازار شهر به مثابه بخش مرکزی تجارت است. شهر مرکز سیاسی، تجاری، فرهنگی و دینی است و بازار سهم مهمی در تحقق این امر دارد. اغلب ش هرهای ایران دارای یک بازار اصلی هستند که بسته به حوزه نفوذ و ماهیت وجودی بازار، کارکردهای مختلفی دارد. حوزه کار کردی این بازار علاوه بر همه شهر، در یک منطقه پرجمعیت و حاصلخیز، اغلب جنبهای فراشهری و منطقه ای نیز داشته است. بدین معنی که روستاییان و گاه عشایری که در حوزه کارکردی آن شهر زندگی می کنند، برخی از صنایع و محصولات مازاد خود را به بازار شهری عرضه می نمایند و بعضی از کالاهای مورد نیاز خود را از بازار ش هری میخرند. اما بازار اصلی در یک ش هر مرکزی که بر سر تقاطع راههای مهم بازرگانی و تجاری قرار دارد، بر فعالیت های تجاری عمده و کارکردهای فرا منطقه ای متمرکز است. بسته به موقعیت جغرافیایی و وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، بازارهای شهرها در مقیاس شهری، منطقه ای، کشوری و گاه بین المللی فعالیت داشته اند و متناسب با آن از ساختارهای متفاوتی برخوردار بوده اند. بازار ناحیه ای، در شهرهای بزرگ، افزون بر بازار اصلی ش هر، یک یا چند بازار ناحیه ای نیز وجود داشت که برخی از نیازهای ساکنان آن ناحیه را به کالاهای روزانه، هفتگی و گاه ماهانه تأمین می کرد. (مانند میدان و بازار خان در یزد) حوزه کار کردی این بازارها، شامل محدوده ای مرکب از دو یا چند محله بود و در بعضی از آنها کالاهای خاص نیز عرضه می شد. …
بازارچه محله ای، «این بازارچه ها نیازهای ساده و روزانه اهالی و ساکنان محل را اعم از خوراک و دیگر کالاهای ضروری فراهم می آورند و معمولا از یک بازار مرکزی اجناس خود را تامین می کنند. این بازار ها از جهاتی مانند دارابودن ترکیب مسکونی تجاری و نداشتن سرا و تجمع صنفی و … با بازار بزرگ تفاوت دارند. بعضی از محله های بزرگ شهرهای مهم مانند محله های اصفهان دوره صفوی، چندین بازارچه داشته اند. این بازارچه ها معمولا به تدریج در امتداد بازار اصلی شهر، به درون محله های اطراف نفوذ کرده اند.» (دانشنامه جهان اسلام، ج ۳، ۱۳۷۲، ص ۳۳۹) … بازار بیرون ش هری، «این بازارها در حاشیه شهرها و اغلب به صورت بازار خطی در طول راههای منشعب از دروازه شهر واقع است و محل اتصال شهر به روستا بوده و غالبا مخصوص کالاهای ارزان قیمت است. (مانند بازار دروازه جنوب غربی در شیراز). این بازارها گاه خانهای ساده ای دارند که از آنها برای نگهداری محصولات کشاورزی، حیوانات بارکش و وسایل حمل و نقل و پرورش دام ها به طور موقت استفاده می شود. اغلب بازارهای بیرون شهری، فضای طراحی شده و ساخته شده ای ندارند، بیشتر به شکل بازارگاه بوده و گهگاه به صورت ادواری تشکیل می شوند. کشاورزان و روستاییان اغلب برای تهیه نیازمندیهای خود به این بازارها که هنوز هم معامله در آنها ساده تر است یا سایر بازارهای حاشیه ای که برای تامین نیازهای ضروری روستاییان مجهز شده اند، مراجعه می کنند. نمونه های خوب این بازارها در تبریز دیده میشود. مهم ترین رشته های کسب در این بازارها، فرآورده های کشاورزی و دامی همچون میوه و تره بار، دام و طیور، لبنیات، تخم مرغ، پشم، زغال چوب و هیزم، ابزار کشاورزی، کالاهای نجاری، آهنگری، طناب بافی، سراجی، سفال سازی، سبدبافی، کالاهای ارزان نساجی و پشم رنگ شده برای قالیبافی و گلیم بافی و … است.»(دانشنامه جهان اسلام، ج۲، ۱۳۷۲، ص ۳۴۰) … بازار زیارتی، «در این بازارها که معمولا در همسایگی مکانهای مقدس و زیارتگاههای اسلامی جای دارند، اغلب کالاهای اماکن زیارتی به فروش می رسند، مانند شمع، مواد نذری، مهر و تسبیح، زیورآلات و غیره. خدماتی نظیر صرافی، عکاسی، مسافرخانه، غذاخوری و مسافربری نیز در آنها ارائه می شود.» (دانشنامه جهان اسلام، ج ۳، ۱۳۷۲، ص ۳۴۰)
همان طور که ذکر شد به دلیل وضعیت جغرافیایی و تاریخی کشور ما، بازار شهر به مثابه بخش اصلی تجارت است. این پدیده در دوره اسلامی به صورت شکل یافته و متکامل ظهور و بروز می کند و به عنوان محور اصلی و استخوانبندی شهر اسلامی هم از نظر کالبدی و هم از نظر فرهنگی – اجتماعی مطرح می شود. در واقع از قرن هفتم ق. به بعد بازار مفهوم ش کل یافته ای در ش هرهای ایران می یابد و هرگز از رشد و تحول بازنمی ایستد می توان گفت آنچه از بازارهای شهری میشناسیم، حالت شکل یافته و متکامل آن در سده های دوازده وسیزده ق. شکل می گیرد. فعالیت اقتصادی – اجتماعی و تا حدودی مذهبی – سیاسی شهرها به نحوی در بازار ظهور و ب روز می یابد که هنوز هم در ذهن بسیاری از مردم، بازار مرکز همه فعالیتهای شهری است. بازارها مهم ترین عامل ارتباطی و فضای شهری در شهرهای ایران به شمار می آیند. از یک سو موقعیت و جایگاه شهری بازار و فضاها و مراکز آن و از سوی دیگر اهمیت نقش و منزلت اجتماعی اصناف و بازاریان موجب می شود که بازار تنها یک فضای اقتصادی به شمار نیاید و اهمیت ویژه ای در زندگی شهری داشته باشد. بازار شهرها از سویی در مقیاس منطقه ای، ملی و بین المللی از طریق همین شبکه گسترده به هم می پیوندند و همه تبادلات اقتصادی و مناسبات تجاری را در جامعه گسترش می دهند. و از سویی دیگر هر یک در منطقه خود و برحسب شرایط زیست محیط و دسترسی به مواد اولیه، اهمیت ویژهای دارند تا با انعکاس دادن سلیقه ها و سنن محلی در نحوه تولید و شکل فرآورده ها، تضمین کننده تداوم فرهنگ های بومی به شمار آیند.
. نقش و کارکرد بازار شهر در جوامع پیشین در بازارهای سنتی علاوه بر کارکرد خرید و فروش، کارکردهای آموزشی، مذهبی، فرهنگی، خدماتی، تولیدی، پیشه وری، بهداشتی، ارتباطی، فراغتی و.. دیده می شود و مجموع آنها به بازار نقشی چند جانبه می بخشد.
