همسوسازی اراده انسانی با اراده الهی مبتنی بر الگوی امامت اجتماعی مهمترین شاخصه رویکرد تمدنی امام موسی صدر است.

گزارش علمی نشست «اندیشه تمدنی امام موسی صدر»

تهران، موسسه امام موسی صدر، سه‌شنبه 7 دی ماه 1395

کرسی علمی ترویجی «بررسی اندیشه تمدنی امام موسی صدر» با همکاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و موسسه امام موسی صدر در تاریخ 7 دی‌ماه 1395 در تهران برگزار شد. در این نشست علمی که حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی میرزایی به عنوان ارائه‌کننده بحث و دکتر شریف لک‌زایی به عنوان ناقد حضور داشتند، ابتدا محمدرضا بهمنی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، به عنوان دبیر نشست، مقدمه کوتاهی در معرفی جلسه بیان کرد و گفت؛ «تجربه انباشته جوامع اسلامی» به عنوان یکی از پیش‌ران‌های حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی، باید مورد مطالعه مراکز علمی کشور قرار گیرد. از این منظر، جامعه لبنان پدیده‌ای مهم و قابل‌مطالعه در عرصه مطالعات تمدنی است. و در این زمینه، به طور خاص اندیشه و عمل عالمان شیعی و به طور اخص دیدگاه­ها و فعالیت­های عالم دینی موثر در لبنان، امام موسی صدر را با رویکرد تمدنی باید مورد بررسی و مطالعه قرار داد. وی نقش «انسجام‌آفرینی اجتماعی» امام موسی صدر در فضای متکثر لبنان را نقشی تمدن‌ساز توصیف و به ضرورت الگوسازی مبتنی بر اندیشه و رفتار آن عالم مجاهد در شرایط امروز جهان اسلام تأکید و نشست علمی حاضر را گامی در این جهت معرفی نمود.

این کرسی علمی در سه بخش برگزار شد که گزارش اجمالی آن از نظر خوانندگان محترم می­گذرد:

بخش اول: ارائه بحث توسط حجت­الاسلام و المسلمین آقای دکتر محمدعلی میرزایی

دکتر میرزایی اهم ویژگی‌های اندیشه‌ای و رفتاری امام موسی صدر را در قالب رویکرد تمدنی ایشان، معرفی و به شرح زیر تبیین کرد:

تقدم تغییر اهداف بر تغییر ابزارها در اندیشه تمدنی امام موسی صدر

آقای دکتر میرزایی ابتدا با نگاهی به برخی آرای صاحب­نظران اسلامی و غربی در حوزه مطالعات تمدنی(همچون آرای مالک بن نبی و ویل دورانت)، به این مطلب اشاره داشت که «تغییر»، کانون اندیشه بسیاری از تمدنی اندیشان جهان ماست. اما این تغییر را در دو لایه «ابزارها و روش­ها» و «اهداف و بینش­ها» میتوان طبقه بندی کرد. آن چه در نگاه تمدنی امام موسی صدر اصل است، «تغییر و انقلاب در اهداف» است نه وسیله و ابزار. وسیله تابعی خواهد بود که گاه تغییر هم خواهد داشت. با توجه به نکته فوق باید گفت بزرگترین عامل تمدنی در اندیشه­ی تغییری،انقلابی و نهضتی و اصلاحی امام موسی صدر، عامل فکری و فرهنگی و انسانی است نه عامل مادی با همه اهمیت آن.

محوریت توحید، برای ترسیم آینده مطلوب در رویکرد تمدنی صدر

دکتر میرزایی با اشاره به تنوع آراء صاحب نظران در خصوص چیستی تمدن، افزود؛ گروهی از صاحب­نظران، تمدن را یک امر فکری دانسته­اند و گروهی دیگر به تمدن به مثابه یک امر عقیدتی و ایدئولوژیک نگریسته­اند. با وجود این، اگر رکن «فکری» و رکن «عقیدتی» را از مولفه‌های پرتکرار در اندیشه‌های تمدنی صاحب‌نظران بدانیم، آنگاه وجه تمایز رویکرد امام موسی صدر این است که ایشان «محوریت توحید» در جامعه را مولفه کانونی تمدن‌سازی می‌دانند. در چنین اندیشه‌ای «هویت اجتماعی» بر محور توحید شکل گرفته و حرکت تمدنی ناظر به تخلق انسان به مقام خلیفه‌اللهی سامان می‌یابد. براین اساس، تمدن گذشته­نگر و وصف محققات نیست بلکه نگاه به مطلوبات و بایسته ها دارد. در همین زمینه ایشان به بعد دیگری از رویکرد تمدن امام موسی صدر اشاره نموده و افزود: آقای صدر هدف تمدن اسلامی را رسیدن جامعه به «آینده مطلوب الهی» می‌دانستند و لذا از نظر ایشان پویایی، حرکت و زایندگی لازمه حرکت تمدنی است و اکتفای به توصیف گذشته تاریخی برای حرکت تمدنی یک جامعه ناقص است.

الگوی امامت اجتماعی، ایده برجسته امام موسی صدر برای ایجاد وحدت و انسجام اجتماعی

رئیس پژوهشکده مطالعات منطقه‌ای جامعه‌المصطفی در ادامه سخنرانی خود به مسأله چالش ادیان و مذاهب و اهمیت حل آن در تمدن‌سازی اشاره و ویژگی اندیشه امام موسی صدر در این خصوص را این طور توصیف کرد که امام قائل بودند که اختلاف ادیان و مذاهب را باید از طریق وحدت قلوب انسانی برطرف کرد. میرزایی در این مبحث با استناد به سخنان امام موسی صدر اظهار داشتند که در دیدگاه امام، دوگانه «دین ـ انسان»، بر محور انسان تعبیر و تفسیر می‌شود و لذا اختلاف ادیان آسمانی و مذاهب بر محور وحدت انسان‌ها از رهگذر «وحدت اهدافِ» حیات الهی انسان می‌تواند برطرف شود. بر همین اساس می‌توان گفت الگوی عینی امام موسی صدر برای تحقق این «وحدت و انسجام اجتماعی»، الگوی «امامت اجتماعی» بود. و او در فضای متکثر لبنان با رفتار سازنده و انسجام‌آفرین خویش الگوی امامت اجتماعی برای حرکت تمدنی را نمایان ساخت. بنابراین باید گفت؛ بدون گرفتاری در چمبره معانی و مفاهیم  کلمه تمدن باید روی این امر تکیه شود که هدف اصلی از قید و رویکرد تمدنی نفی و سلب رویکردهای آسیب­زای قبیله گرا، مذهب گرا، قوم گرا، بدویت گرا،فردگرا، متن گرا، تاریخی نگر، بومی گرا، بسته، ذهنیت گرا و ظاهرا گراست.

ضرورت شناخت موضوعی و عینی از اسلام برای بنای تمدن در اندیشه امام موسی صدر

آقای میرزایی همچنین با اشاره به این که؛ فهم موضوعی از اسلام بسیار مهم است و این در مقابل فهم ذاتی یا ایدئالیستی از اسلام قرار دارد که کاملا ذهن گراست و کاری با نتایج و عینیت ها ندارد. براین اساس، اندیشه تمدنی لزوما و ضرورتا باید سطحی از عینیت گرایی و اندیشه حس گرای آزمون پذیر هم همراه خود داشته باشد. بدون این مقدار از نگاه اصولا شهری نمی­شود بنا کرد. کتاب و کتابهایی می شود نوشت و تفاسیر بسیار زیاد و شروح فقه و کلام …اما ساختمانی را نمیتوان بنا کرد. جامعه ای را نمی توان ساخت. مناسباتی را نمی توان سامان داد….

«همسوسازی اراده انسانی با اراده الهی» مغزافزارِ الگوی امامت اجتماعی امام موسی صدر

بخش پایانی ارائه آقای میرزایی به تبیین مغزافزار الگوی امامت اجتماعی اختصاص داشت. ایشان در این زمینه نیز با استناد به سخنان و برخی نمونه‌های رفتاری امام موسی صدر، هسته اصلی رویکرد تمدنی امام موسی صدر را تلاش برای «همسوسازی اراده انسانی با اراده الهی» توصیف کرد که این مهم در واقع «فرایند حرکت تمدنی» از منظر امام موسی صدر است. حاصل چنین فرایندی اتصال انسان به خدای متعال و تبلور رابطه «ارضی ـ سمایی» انسان است. و با همین رویکرد است که امام موسی صدر،‌ انقلاب اسلامی ایران را اصیل‌ترین انقلاب توصیف کرده‌اند چرا که با هدف تغییر اهداف انسانی، ظرفیت ایجاد تمدن جهانی را داراست.

بخش دوم: بررسی و نقد توسط دکتر شریف لک زایی

در بخش دوم جلسه، دکتر شریف لک‌زایی، رئیس گروه فلسفه سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ضمن تأیید کلیت تبیین رویکرد تمدنی امام موسی صدر توسط دکتر میرزایی سوالاتی را ناظر به ارائه دکتر میرزایی مطرح کردند که عبارتند از :

• آیا می توان از یک نظریه تمدن در آرای امام موسی صدر سخن گفت؟ (به نظر من میتوان از نظریه تمدنی مبتنی بر اندیشه امام موسی صدر گفتگو کرد امّا باید مختصات و ویژگی­های آن نظریه شناسایی شود.)
• بنیان­های نظری (پشتوانه معرفتی و فلسفی) نظریه تمدن امام موسی صدر چیست؟
• با کدام چارچوب و بر اساس چه الگو یا الگوهایی می­توان به بررسی و ارائه نظریه تمدن امام موسی صدر پرداخت؟
• با توجه به وجود تمدن رایج، مسلط و غالب غرب، ارکان نظریه تمدن امام موسی صدر چیست و وجوه تمایز آن با تمدن غرب چه بوده و او چه نقدی بر دیدگاه رقیب نظریه خود(یعنی غرب) داشته است ؟

سپس دکتر لک زایی به مولفه‌های  اندیشه امام موسی صدر اشاره کرده و بیان داشت جا دارد از «نظریه تمدنی» بر پایه اندیشه و رفتار امام موسی صدر سخن به میان آوریم که اهم ارکان این نظریه را اینطور می­توان توصیف کرد:

باور به ظرفیت بی بدیل دین در اندیشه تمدنی امام موسی صدر

نخست این که امام موسی صدر به ظرفیت دین در تمدن‌سازی باور عمیقی داشتند. به عبارت دیگر از نظر صدر، «انسان عامل تمدن‌ساز ودین روح تمدن» است. دین اسلام واجد ظرفیت برای تأسیس و احیای تمدن نوین اسلامی است. «اسلام آیین زندگی است» و نگاه آموزه­های دینی، یک نگاه جامع و ترکیبی به نیازهای انسان است که همزمان به نیازهای مادی و معنوی انسان توجه دارد. در واقع ما همزمان هم به فلسفه توجه می­کنیم هم به اخلاق و هم به فقه. از نظر صدر نقش دین بسیار گسترده دیده می­شود و از نظر ایشان «دین یعنی تلاش برای از نو ساختن انسان.» (انسان آسمان، ص 146) تربیت انسان و ساختن انسان با بهره­گیری از اراده خود او و قدرت و توان انتخاب گری او می­تواند نقطه آغاز حرکت به سمت تمدن باشد.

همچنین دکتر لک‌زایی در تبیین ظرفیت اسلام در تمدن‌سازی، «قرآن‌محوری» را از ارکان اندیشه تمدنی امام موسی صدر معرفی و اظهار داشت که تمسک به قرآن و فهم نو به نو و امروزین از آن نقش مهمی در تکوین تمدن از دید صدر دارد. ایشان قرآن را منبعی غنی برای استخراج احکام، اخلاق و الگوی رفتارهای فردی و اجتماعی در تمدن‌سازی می‌دانستند و معتقد بوده‌اند که قرآن، تمدن‌ها را بنا می‌نهد و فرهنگ‌ها را تأسیس می‌کند.

همچنین از نظر امام موسی صدر، برای «تحقق عینی و عملی ظرفیت تمدن سازی اسلام، مستلزم بازگشت نسل تحصیل کرده به بازشناسی کامل عقاید دینی و تمسک منطقی و درخشان آنها به حدود و اصول مذهبشان» است (نای و نی، ص 97)، لذا باید گفت ایشان، به «ضرورت نقش‌آفرینی نسل جوان تحصیلکرده» در تمدن‌سازی باور داشتند.

ضرورت شناخت رابطه انسان و هستی در اندیشه تمدنی امام موسی صدر

دکتر لک‌زایی در احصاء ارکان اندیشه تمدنی امام موسی صدر، «ضرورت توجه به رابطه انسان با هستی» در اندیشه تمدنی صدر را مورد تأکید قرار داد. به گفته وی، از دید صدر، تمدن به «تعامل انسان با حیات و هستی» تفسیر می­شود، در حالی که فرهنگ «تعامل آدمی با خویشتن خویش» است. بنابراین تمدن لایه سخت افزاری است و فرهنگ لایه نرم افزاری است.

استقرار اجتماعی، لازمه حرکت تمدنی در نگاه امام موسی صدر

«استقرار اجتماعی» مولفه مهم دیگری بود که از نظر دکتر لک‌زایی از ارکان نظریه تمدنی امام موسی صدر محسوب می­شود؛ ایشان گفتند برای تبیین دیدگاه صدر درباره تمدن، باید شرایط جامعه لبنان را لحاظ کرد و به ویژه درباره نظریه تعامل و همبستگی ایشان گفتگو نمود. وی ادامه داد، از نظر امام موسی صدر، تحقق تمدن، مستلزم استقرار اجتماعی است که ایشان در لبنان بر این امر تلاش داشتند و لبنان به جهت تنوع قومی و مذهبی فضایی بود که امام موسی صدر به عنوان یک فرصت به آن نگاه کردند و تجربه ماندگاری به دنیای اسلام عرضه نمودند.

غیریت غرب، در اندیشه تمدنی امام موسی صدر

دکتر لک زایی با اشاره به نقدهای امام موسی صدر بر تمدن غربی، افزود، نقد غرب در اندیشه صدر، با پرسش­هایی همراه است که اهم آنها عبارتند از : آیا تمدن جدید غرب توانسته است سعادت را برای همه انسان­ها محقق کند؟ گذشته از این، آیا حتی تمدن غرب در پاره­ای از زمینه­ها سعادت انسان را تأمین کرده است؟ و آیا با پیشرفت تمدن غرب در عرصه مادی، انسانیت هم پیش رفته و رشد یافته است؟ (ادیان در خدمت انسان، ص 68)

بنابر توصیف­های فوق، به نظر دکتر لک زایی، امام موسی صدر، از تمدنی سخن می­گوید و دفاع می­کند که توحید و خداباوری و ایمان در صدر باورهای انسان حضور دارد و انسان در پرتو ایمان و دین زیست می­کند. از نظر وی مطالعه در تمدن اسلامی نشان می­دهد این تمدن سراپا انسانیت، علم، کمال، هنر، ادب و همراه با اخلاق و تقوا است (ادیان در خدمت انسان، ص 86). بنابراین نشانه­های یک تمدن پاک و صالح را می­توان در آن مشاهده و برای آینده، انگیزه و اندوخته­ای فراهم کرد.

بخش سوم: بحث و تبادل نظر

در بخش سوم جلسه، ‌محققان و پژوهشگران حاضر در جلسه، به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند که اهم نکات مطرح‌شده در دو حوزه روشی و محتوایی عبارتند از:

الف) ملاحظات روشی

• در تبیین رویکرد تمدنی امام موسی صدر، بررسی پیشینه مناسبات علمی و اجتماعی او حائز اهمیت است.
• برای بررسی اندیشه تمدنی امام موسی صدر، لازم است پرسش­های محوری داشت و براساس پاسخ به آن پرسش­ها، رویکرد (یا نظریه تمدنی) ایشان را تبیین نمود.
• باید مشخص شود که آیا هدف استخراج «نظریه تمدنی» امام موسی صدر است یا تبیین «رویکرد تمدنی» ایشان.
• در تبیین اندیشه تمدنی امام موسی صدر، بررسی نسبت حوزه نظر و عمل ایشان باید مورد توجه قرار گیرد.

الف) ملاحظات محتوایی

• چیستی «غیریت» در اندیشه تمدنی امام موسی صدر، حائز اهمیت است و نباید از آن غفلت شود. به عبارت دیگر باید مشخص شود که موضوع امام نسبت به استعمار غرب و انسان در غرب چه بوده است.
• در خصوص چیستی«توحید در فضای متکثر لبنان»، باید با صراحت بیشتری در اندیشه تمدنی امام موسی صدر سخن گفت.
• بررسی جایگاه دو مسئله «امنیت» و «بقاء» در اندیشه تمدنی امام موسی صدر، از سوالات کلیدی محسوب می­شود.
• یکی از سئوالات مهم در اندیشه تمدنی امام موسی صدر این است که ایشان، جایگاه امامت اجتماعی در ساختار حاکمیت اسلامی را چگونه توصیف کرده­اند.
• اگر از اهمیت نقش انسان در اندیشه تمدنی امام موسی صدر صحبت می­کنیم باید تأکید شود که ایشان فرد انسان را از اجتماع جدا نمی­دانستند.
• مسئله تعایش در تکثر مذهبی و قومی، برای امام موسی صدر مهم بوده و نمی­توان الگوی تعایش اقوام در اندیشه تمدنی امام را کم انگاشت.

در بخش پایانی نشست، ضمن بیان برخی نکات کلی از سوی دکتر میرزایی و دکتر لک زایی نسبت به دیدگاه­های حاضران، اعلام شد که جلسه حاضر، پیش­نشستِ هم­اندیشی تخصصی یک روزه با همین موضوع است که در آینده نزدیک با همکاری موسسه امام موسی صدر و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار خواهد شد.