اولین جلسه از سلسله نشستهای تمدن اسلامی با موضوع نقدو بررسی آراء دکتر محمود اسماعیل درباره مقدمه ابن خلدون در تاریخ دوشنبه ۲۹ بهمن ۱۳۹۷ در پژوهشکده اسلام تمدنی، دفتر تبلیغات لسلامی خراسان رضوی برگزار گردید.
در این جلسه ابتدا دکتر باغستانی به معرفی و جایگاه علمی ابنخلدون در تاریخ و تمدن اسلامی پرداختند. مدیر گروه هنر و تمدن اسلامی، شهرت ابن خلدون را در مقدمه او دانسته و بیان کردند که افراد زیادی که به بررسی آثار ابن خلدون پرداختند بیشتر مقدمه او را مورد توجه قرار دادند. در ادامه دکتر باغستانی، معرفی اجمالی از دکتر محمود اسماعیل، استاد دانشگاه عین الشمس مصر ارائه دادند و به برخی از آثار ایشان که در حوزه تاریخ و تمدن اسلامی و اخوان الصفا بود، اشاره کردند.
پس از مقدمه ای که دکتر باغستانی درباره جایگاه علمی ابن خلدون و دکتر محمود اسماعیل ارائه دادند، وارد بحث اصلی و تشریح نظریات محمود اسماعیل درباره مقدمه ابن خلدون شدند.
دکتر محمود اسماعیل در کتاب نهایه اسطوره ابن خلدون درباره مقدمه ابن خلدون آورده است:
- سبک نوشتاری محمود اسماعیل در مقدمه و کتاب العبر، تفاوت فاحشی وجود دارد. جملاتی در مقدمه آمده که در تاریخ ابنخلدون هرگز دیده نمیشود.
- ابن خلدون شناسان، به تفاوت میان سبک نوشتار مقدمه و تاریخ ابن خلدون(العبر) توجهی نکردند.
- ابن خلدون، اخوان الصفا و افرادی که با ایشان مرتبط بودند را مورد طعن و مذمت قرار داده است.
- اقتباس ابن خلدون از رسائل اخوان الصفا بدون اینکه به آنان اشاره ای داشته باشد.
- او در اقتباس از آثار اخوان الصفا، از اصطلاحات عمران، انحطاط، توحش و … که در رسائل اخوان الصفا آمده استفاده کرده است. همچنین نتوانسته متن نوشتاری اقتباس شده خود را به زبان روزگار معاصر خود نقل کند.
- علاوه بر اخوان الصفا، ابن خلدون از ابن نفیس دمشقی نیز اقتباساتی داشته ولی اشارهای نداشته است.
- علاوه بر آن ابن خلدون، دیدگاههای حکومتی خویش را از آثار طرطوشی و ماوردی اقتباس کرده است.
- تفاوت میان فصلهای ابتدایی مقدمه ابن خلدون با فصلهای پایانی که در ارتباط با سحر و جادو و … است.
- نگاشتن چنین مقدمهای در ۵ ماه، غیر ممکن بوده؛ مگر اینکه این مدت را به رونویسی از رسائل اخوان الصفا اختصاص داده باشد.
- همچنین محمود اسماعیل، شخصیت ابنخلدون را شخصیتی غیر اخلاقی میداند که برای منافع شخصی، به مرگ برادرش راضی شده است.
- در پایان محمود اسماعیل، این اقتباس را، اقتباسی ناجوانمردانه میداند که قرنها مکتوم مانده است.
در ادامه دکتر واسعی به نقد نظریات دکتر محمود اسماعیل پرداختند. ایشان در ابتدا بیان کردند که محمود اسماعیل در سه حوزه مهم تاریخ اسلام، روشهای پژوهش تاریخ و اخوان الصفا به نگارش پرداختهاند. ایشان انگیزه محمود اسماعیل را از نقد مقدمه ابن خلدون، معرفی چهره واقعی ابن خلدون و شکستن اسطوره او میدانند. چرا که عنوان کتاب ایشان هم «نهایه اسطوره ابنخلدون» است. عضو هیئت علمی گروه هنر و تمدن اسلامی، ضمن دفاع از شخصیت علمی ابن خلدون و مقدمه او، بیان کردند که آنچه ابن خلدون را مطرح کرده، گردآوری مطالب مختلف و متنوع و گستردگی اطلاعات و آگاهیهای وی نبوده بلکه این ویژگی نظریه پردازی است که باعث شهرت ابن خلدون شده است. تا پیش از ابنخلدون مقوله انسان اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته بود اما این ابنخلدون بود که علاوه بر انسانشناسی، به مردمشناسی و جامعهشناسی هم توجه کرده است. ایشان در مقدمه ضمن رد آراء محمود اسماعیل، تشابه ساختار مقدمه ابنخلدون با رسائل اخوان الصفا را مردود دانسته و بیان کردند که ساختار این دو اثر با هم متفاوت است. علاوه بر آن دغدغههای این دو نیز یکسان نیستند. رویکرد رسائل اخوان الصفا، رویکرد الهیاتی است در حالی که مقدمه ابن خلدون دغدغه علمی دارد. عضو هیئت علمی گروه هنرو تمدن اسلامی، مدعای نویسنده در اقتباس ابن خلدون از رسائل اخوان الصفا را ادعایی جدید ندانسته چرا که پیش از این شخصیتهایی مانند کراچکوفسکی نیز به اقتباس ابن خلدون از دیگران اشاره کردهاند. بنابراین کاری که محمود اسماعیل در این اثر بدست داده، صرفا گسترش ادعاست و نه چیزی دیگر. دکتر واسعی معتقدند که نویسنده در نقد ابنخلدون از الگوی مشخصی پیروی نمیکند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ادعای محمود اسماعیل درباره مشابهت محتوایی میان اخوان الصفا و مقدمه ابنخلدون را نادرست دانستند و بیان کردند هنگامی که شواهدی که محمود اسماعیل را در این باره مورد بررسی قرار دادم، این شواهد را کافی نیافتم. همچنین ایشان در پاسخ به سوالات یکی از حضار درباره مدافعان ابن خلدون و پاسخ های آنان به دکتر محمود اسماعیل، یاد آوری کردند که شخصیتهای که در کتاب «هل انتهت اسطوره ابن خلدون» به دفاع از وی پرداختند، دفاعی سلیقگی انجام دادند. زیرا هیچکدام از آنان به بررسی و تطبیق میان مقدمه ابن خلدون و رسائل اخوان الصفا نپرداختند.
شایان ذکر است که محمود اسماعیل، آراء و نظریات شخصیتهای دانشگاهی جهان عرب است که در دفاع و نقد ابن خلدون مطرح کردند در کتاب «هل انتهت اسطوره ابن خلدون» جمع آوری کرده اند.
