قرن هفتم هجری در تمدن اسلامی به دلیل حوادث سیاسی مهمی مانند سقوط خلافت عباسی، جنگ‌های صلیبی و حمله مغول دارای اهمیت بسیار است. هرکدام از این حوادث به‌نوعی بر تمدن اسلامی تأثیرگذار بود و می‌توانست دوره درخشان علمی و فرهنگی تمدن اسلامی را به فراموشی بسپارد. یاقوت حموی (626-575 ق) تاریخ‌دان و جغرافی نگار بزرگ اسلامی که در همین دوره حساس تاریخی می‌زیست، خطر از بین رفتن میراث تمدنی و فرهنگی را که مسلمانان طی هفت قرن به دست آورده بودند را درک کرد و با نوشتن آثار مختلف موجب حفظ دستاوردهای فرهنگی و تمدنی مسلمانان شد. اگرچه بیشتر آثار منسوب به او از بین رفته است، اما دو اثر بزرگ او یعنی معجم البلدان و معجم الادباء که به‌صورت فرهنگ‌نامه تنظیم‌شده‌اند اطلاعات ذی‌قیمتی در زمینه‌های مختلف علمی و فرهنگی جهان اسلام دارند. پژوهش حاضر به دنبال بررسی نقش یاقوت حموی در حفظ و معرفی دستاوردهای تمدنی اسلام در آثارش است. به نظر می‌رسد انگیزه یاقوت حموی از نوشتن معجم الادباء و معجم البلدان صرفاً گردآوری اطلاعات جغرافیایی و شخصیت‌های علمی نبوده است؛ زیرا مطالب هر دو کتاب شامل اطلاعات گوناگونی درباره جنبه‌های مختلف جامعه اسلامی است که در مطالعه و شناخت زوایای مختلف تمدن اسلامی می‌تواند راهگشا باشد. بنابراین در این پژوهش، نظام آموزشی اسلامی، علوم و دانشمندان، تشکیلات و دستگاه‌های اجرایی مختلف، هنر و معماری، فرهنگ و آداب‌ورسوم و مذاهب و نحله‌های فکری در آثار یاقوت حموی شناسایی و موردبررسی قرار گرفت. پژوهش حاضر بامطالعه آثار یاقوت حموی و استخراج اطلاعات و بررسی آن‌ها به روش توصیفی-تحلیلی به دستاوردهایی که یاقوت حموی سعی در حفظ و معرفی آن‌ها داشته، پرداخته است.