قبل از حمله مغول، جامعه اسلامی به‌ویژه از جهت اجتماعی، فرهنگی و تمدنی در موقعیت نسبتاً متعادلی قرار داشت؛ اما قوم مغول به‌عنوان قومی چادرنشین، جنگجو و بیابان‌گرد پس از حمله به ایران، ویرانی و کشتار فراوانی را با خود به همراه آورد. در قرن هفتم این گردباد بزرگ، سرزمین‌های اسلامی را درنوردید و می‌رفت که فرهنگ و دین مسلمانان را با خطر نابودی مواجه کند چرا که این قوم با رفتاری جنایت‌آمیز و بی‌رحمانه به هر شهر و دیاری می‌تاختند و آن‌را غارت می‌کردند و تأثیرات بسیار ناگواری، بر ابعاد مختلف جوامع اسلامی برجای گذاشتند که پس از سال‌های طولانی اثرات این تخریب و دگرگونی همچنان قابل ‌مشاهده بوده و می‌توان آثار آن را در کتب و متون تاریخی یافت. ایرانیان به‌عنوان قومی فرهنگی و متمدن و دارای جایگاه، حکومت و حاکمیت، هرچند در ابتدا، تحت تأثیر این یورش قرارگرفته و توانایی برخورد با آن را نداشتند، لیکن با تأسی از تعالیم اسلامی و با تلاش دانشمندان برجسته مسلمان مانند خواجه‌نصیرالدین طوسی، خواجه رشیدالدین و علمایی همچون علامه حلی و با همت گروه‌ها و اصنافی از مردم این سیل بنیان‌کن را رام کرده و توانستند ضمن تأثیر بر قوم مغول و تغییر نگرش آن‌ها نه تنها خسارت‌ها را جبران کنند بلکه زمینه‌ای برای تقویت و بسترسازی گرایش مردم به تشیع را فراهم کرده و باعث برجای ماندن آثار تمدنی و فرهنگی اسلامی متعددی شوند. در زمینه‌ی تمدنی به آبادانی شهرها و روستاها پرداخته، اقداماتی همچون ایجاد انهار و اشجار را انجام داده و معماری بناهای فرهنگی فراوانی را طراحی کردند که ازجمله آن‌ها می‌توان به غازانیه، رشیدیه و رصدخانه مراغه اشاره نمود. این آثار معماری در جای خود بسیار عظیم طراحی‌شده و با امکانات خاص خود برطرف‌کننده بسیاری از نیازهای زمان خود بوده است. وجود بناهایی چون مساجد، مدارس، کتابخانه‌ها و گرمابه‌ها در اطراف این ساختمان‌ها حاکی از دقت و توجه و برنامه‌ریزی افراد متخصص و با تجربه در آن روزگاران می‌باشد. وجود این افراد شایسته در دستگاه حکومتی مغول نشان از رشد فکری و فرهنگی مردم ایران در آن زمان و تاثیرپذیری مغولان از فرهنگ و تمدن ایرانی دارد. همچنین در فلزکاری، منبت‌کاری، گچ‌بری و کاشی‌کاری نیز اقدامات برجسته‌ای داشته‌اند. در زمینه‌ی‌ فرهنگی مواردی همچون نقاشی و خوشنویسی در آیات قرآن و احادیث در این دوران به چشم می‌خورد که خود در جهت ترویج اسلام مؤثر بوده است. یکی از آثار برجسته این دوره وقف می‌باشد که در زمینه‌های مختلف مانند احداث مساجد، مدارس، کتابخانه‌ها و رصدخانه‌ها استفاده می‌شده است که موجب رشد و توسعه فرهنگی و معماری گردیده‌است.