چه عامل (یا عواملی باعث خیزش عظیم علمی و تأسیس تمدن درخشان اسلامی در صدر اسلام شد؟ این پرسشی مهم است که تاکنون پاسخ های گوناگونی بدان داده شده است. یک فرضیه این است که در ابتدای گسترش اسلام، حکومت های اسلامی واقعا از «هیچ» شروع گردیده و خلفای صدر اسلام مجبور به خلق نهادهای مشوق رقابت و نوآوری بودند تا قدرت دفاع در برابر مخالفان را پیدا کنند. درجه بالای رقابت بین ادیان و فرهنگ ها، و تحریک به نوآوری های نهادی همچون وام گرفتن از تمدن های بیگانه، ایجاد نهضت ترجمه، آزادی بیان، تبادل آزاد اندیشه ها، گسترش منطق، مباحثه و مناظره آزاد، و تجارت آزاد، رشد بالای اقتصادی را میسر ساخت. اما به تدریج منافع محدود برخی گروه های هم سود در تضاد با این نوآوری های نهادی در آمد و شروع به تضعیف و نابودی چنین نهادهایی کردند که در نتیجه ظرفیت جامعه برای اقتباس و ایجاد علم و فناوری و رشد اقتصادی به شدت کاهش یافت.