مطالعه این کتاب، نه فقط به لحاظ نظری، بلکه به لحاظ فهم واقعیات پیرامونی و تحلیل تمدنی از هر یک از آنها می‌تواند بسیار مهم و حائز اهمیت باشد. آنچه در این مجموعه گردآمده است، نه موضوع «تمدن» بلکه «رویکرد تمدنی» است که در یک فرایند گروهی و جمعی طراحی، تعریف و تولید شده است. این مجموعه در پی کشف و توصیف و تحلیل «نگاه تمدنی» یا «بینش تمدنی» یا «رویکرد تمدنی» است. کسی که می‌خواهد رویکرد تمدنی را در ساحت‌های مختلف علمی به کار برد یا به هر یک از موضوعات مورد مطالعۀ خود امتداد تمدنی ببخشد، بدین کتاب و ادبیات گردآمده در آن نیاز خواهد داشت، علوم اجتماعی باید بتواند ضمن تبیین یا تفسیر پدیده‌های اجتماعی بسترهای لازم برای سیاست‌های به‌گشت اجتماعی را فراهم آورد. چنین فرایندی درنهایت با عمق‌بخشی به آگاهی اجتماعی می‌تواند منجر به کنش‌های سازنده شود. یادداشت حاضر تلاش کرد نشان دهد مطالعات با رویکرد تمدنی به دلیل شاخص‌هایی همچون مطالعه تاریخی، وابستگی به مسیر و توجه به زمان و مکان ( گذشته )، تبیین وضعیت مطلوب ( آینده )، مطالعه عمیق ارزش‌ها ( معیار سنجش )، فهمی شمول‌گرا ( نگاه جامع )، توجه به کارگزار و ساختار همزمان و مطالعه مقایسه‌ای می‌تواند هدف عمق‌بخشی به آگاهی اجتماعی را حاصل کند. در این سپهر، سیاستگذار و تصمیم‌گیر در کنار کنشگران جامعه می‌توانند آگاهی ژرف‌تر و گسترده‌تری به پدیده‌های اجتماعی داشته باشند و با سیاستگذاری کنش‌های سازنده‌ای را موجب خواهند شد. نگارنده کنش حاصل از فرایند مطالعه با رویکرد تمدنی را کنش تمدنی می‌نامد. نتیجه‌گیری علوم اجتماعی باید بتواند ضمن تبیین یا تفسیر پدیده‌های اجتماعی بسترهای لازم برای سیاست‌های به‌گشت اجتماعی را فراهم آورد. چنین فرایندی درنهایت با عمق‌بخشی به آگاهی اجتماعی می‌تواند منجر به کنش‌های سازنده شود. یادداشت حاضر تلاش کرد نشان دهد مطالعات با رویکرد تمدنی به دلیل شاخص‌هایی همچون مطالعه تاریخی، وابستگی به مسیر و توجه به زمان و مکان ( گذشته )، تبیین وضعیت مطلوب ( آینده )، مطالعه عمیق ارزش‌ها ( معیار سنجش )، فهمی شمول‌گرا ( نگاه جامع )، توجه به کارگزار و ساختار همزمان و مطالعه مقایسه‌ای می‌تواند هدف عمق‌بخشی به آگاهی اجتماعی را حاصل کند. در این سپهر، سیاستگذار و تصمیم‌گیر در کنار کنشگران جامعه می‌توانند آگاهی ژرف‌تر و گسترده‌تری به پدیده‌های اجتماعی داشته باشند و با سیاستگذاری کنش‌های سازنده‌ای را موجب خواهند شد. نگارنده کنش حاصل از فرایند مطالعه با رویکرد تمدنی را کنش تمدنی می‌نامد.
سخنی با خواننده
« تمدن به مثابه موضوع » را باید از « تمدن به مثابه رویکرد » تفکیک کرد. در مطالعه تمدن به مثابه موضوع به چیستی تمدن، مبانی تمدن و ویژگی‌ها و شاخص‌های تمدن پرداخته می‌شود؛ درحالی‌که در مطالعۀ تمدن به مثابه رویکرد، نه به مبانی و ویژگی‌ها و ماهیت تمدن بلکه به منظر و نگاه تمدنی تأکید می‌شود. تمدن به مثابه موضوع را نظریه‌پردازان تمدن مطالعه می‌کنند و این گونه از مطالعه ادبیات « تمدن » و « تمدن‌شناسی » را توسعه می دهد؛ درحالی‌که تمدن به مثابه رویکرد را همه نظریه‌پردازان و اندیشمندان در حوزه‌های مختلف علوم انسانی و علوم طبیعی می‌توانند به کار گیرند و از آن منظر موضوعات مربوط به رشتۀ علمی‌شان را از نو ببینند، بفهمند و تحلیل کنند.
مطالعۀ تمدن به مثابه موضوع ممکن است تمدن را دور از دسترس و شبیه به آرزویی ناممکن نشان دهد؛ درحالی‌که رویکرد تمدنی فرایند تمدن را در دسترس، همین جا و هم‌اکنون بنمایاند. در رویکرد تمدنی، عملیات تمدنی از همین امروز شروع می‌شود؛ ولی ممکن است موضوع تمدن عملیات تمدنی را به هزاران مقدمه و زمینه وابسته و معطل گرداند. البته کسی که به « موضوع تمدن » آگاهی و شناختی ندارد، نمی‌تواند رویکرد تمدنی را کامل درک کند و آن را در پژوهش‌ها و پروژه‌های خود به کار گیرد. با این همه کسی که رویکرد تمدنی را در رشته علمی خود دنبال می‌کند، لازم نیست در موضوع تمدن صاحب‌نظر باشد. رویکرد تمدنی و نگاه تمدنی را می‌توان با اندک مطالعات مربوط به موضوع تمدن و آگاهی‌های مقدماتی در مورد چیستی و شاخص‌های رویکرد تمدنی به دست آورد. آنچه دراین‌باره اهمیت دارد، « تمرین نگاه تمدنی » در موضوعات مختلف و مطالعات موردی در ساحت‌های علوم انسانی است.
رسالت و مأموریت این کتاب از همین نقطه شروع می‌شود. این کتاب نه در مورد موضوع تمدن و ماهیت آن بلکه درباره « رویکرد تمدنی و شاخص‌های آن » و تطبیق این شاخص‌ها بر موضوعات مهم انضمامی مانند تعلیم و تربیت، نهاد خانواده، علم، رسانه، دولت و مقاومت است؛ از این رو مطالعه این کتاب نه‌فقط به لحاظ نظری بلکه به لحاظ فهم واقعیات پیرامونی و تحلیل تمدنی هر یک از آنها می‌تواند بسیار مهم و حایز اهمیت باشد. بدین ترتیب آنچه در این مجموعه گرد آمده است، نه موضوع تمدن بلکه « رویکرد تمدنی » است که در فرایندی گروهی و جمعی طراحی، تعریف و تولید شده است. این مجموعه در پی کشف و توصیف و تحلیل نگاه تمدنی یا بینش تمدنی یا رویکرد تمدنی است تا کسی که می‌خواهد رویکرد تمدنی را در ساحت‌های مختلف علمی به کار برد یا به هر یک از موضوعات مورد مطالعه خود امتداد تمدنی ببخشد، بدین کتاب و ادبیات گردآمده در آن رجوع کند.
برای فهم اینکه رویکرد تمدنی چیست و با رویکردهای مطالعاتی دیگر چه تفاوتی دارد، طرق مختلفی را می‌توان طی کرد تا به فهمی از چیستی رویکرد تمدنی یا اقتضائات رویکرد تمدنی دست یافت؛ مثلاً می‌توان کتاب‌های مختلف تاریخ تمدن را تجزیه و تحلیل کرد و منظر تمدنی در هر یک از آن مطالعات تاریخی را کشف کرد و با روش‌های مختلفی آن منظر تمدنیِ پشتیبان در هر یک از این کتاب‌ها را استخراج کرد. راه دیگر می‌تواند استنطاق پژوهشگران تمدنی باشد تا معلوم شود عناصر نهفته در ذهن آنها چیست که مطالعات و تحقیقات آنها را به آستانه‌های تحلیل تمدنی نزدیک‌تر می‌کند و رویکرد آنها را از رویکرد دیگران ممتاز و متمایز می‌سازد. پاسخ به این سؤال می‌تواند درآمدی باشد بر تعریف نگاه و بینش تمدنی و ارائه آن به پژوهشگران در مسائل تمدنی جهان اسلام. آنچه در این مجموعه شکل گرفته، راه دوم است. مجموعه ای از پژوهشگران تمدن و تمدن اسلامی مدعا و درک خود از رویکرد تمدنیِ خویش را ابتدا در قالب دو – سه صفحه نوشته‌اند و سپس هر یک از محققان طی جلسات گروهی متعدد ( در دو روز متوالی و متراکم در خارج از شهر قم ) مدعای خود را ارائه و از آن دفاع کرده است. آن‌گاه بعد از نقدها و بررسی‌ها و ارزیابی‌ها، آن ایدۀ مرکزی به مقاله‌‌ای علمی تبدیل شده و سپس مجموعه این مقالات در فرایند دیگری مورد ارزیابی جمعی و گروهی قرار گرفته و به شکل کتاب کنونی درآمده است.
هرچند هر یک از نویسندگان در این مجموعه نقطه عزیمت متفاوت و نمونۀ متفاوتی را محور تأمل و مطالعۀ خود قرار داده و احیاناً تحلیل‌های متفاوتی از آن نمونه‌ها ارائه کرده است، درمجموع تمامی این نوشته یک چشم‌انداز مشترک تمدنی فراروی محققان و پژوهشگران تمدنی قرار می‌دهد و مسیر متفاوتی پیش روی محققان در دانشگاه و حوزه می‌گشاید و پژوهش‌های جاری در ایران و بلکه در جهان اسلام را به سمت نگاه تمدنی پیش می‌برد.
دراین‌باره بسیاری از محققان با ما همراهی کردند که در مقدمه به ذکر هر یک از آنها اشاره شده است، ولی سهم دکتر مهدی مولایی آرانی و دکتر محمدرضا بهمنی در مدیریت و پیگیری این کار، علی‌حده است و باید صورت‌بندی و انجام این مجموعه متفاوت را به آنها تبریک گفت و برای هریک از آنها آرزوی توفیق داشت.
حبیب‌الله بابائی
رئیس پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی
مقدمه
از روزی که موضوع قراردادی با عنوان « تولید محتوای چیستی، ابعاد و مؤلفه‌های تقویت بینش تمدنی » مطرح شد، نزدیک به چهار سال می‌گذرد. در آن روزها، با آقایان حجت‌الاسلام دکتر الویری رئیس میز تمدن دفتر تبلیغات اسلامی به عنوان سفارش‌دهنده و دکتر بهمنی مدیر گروه علمی مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و همراه خود در این پروژه گفتگوهایی کردم. بحث اصلی دراین‌باره بود که میز تمدن در قطب نظام سیاسی و اجتماعی دفتر تبلیغات اسلامی مسئله اصلی و مسیر حرکت خود را چگونه تعریف کند. برخی اعضای میز مسئله اصلی را « بینش تمدنی » می‌دانستند و برخی دیگر رویکرد تمدنی. قرار اولیه بر آن بود که برای روشن‌شدن تفاوت‌های این دو مسئله و ارزیابی برنامه‌های ارائه‌شده از سوی میز تمدن بر اساس هر کدام از تعاریف، این‌جانب تحقیقی ارائه دهم. این تازه شروع راهی بود که در این گزارش به بخشی از اتفاقات رخ‌داده اشاره می‌کنم.
در ۷ دی ۱۳۹۶، گزارش پژوهش انجام‌شده خدمت آقای دکتر الویری ارائه و مقرر شد علاوه بر واژگان « رویکرد » و « بینش » واژگان مشابه دیگری نیز مورد بررسی قرار گیرد و مؤلفه‌های نگرش تمدنی به صورت جزئی‌تر ارائه شود. با همراهی آقای دکتر بهمنی، این پژوهش تکمیل و در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۷ در جلسه شورای میز تمدن دفتر تبلیغات اسلامی ارائه شد. اعضای میز نظرات پیشنهادی و اصلاحی خود را در آن جلسه ارائه کردند و مقرر شد یک جلسه یک یا دوروزه به صورت تفصیلی برای ارائه پروژه ( بعد از دریافت نظرات مکتوب اعضا ) برگزار شود. به دلیل برخی مشکلات پیش‌آمده، این جلسه برگزار نشد و گزارش نهایی پروژه در جلسه شورای پژوهشی پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی ارائه شد. در آن جلسه، پیشنهاد متین و بسیار خوب آقای دکتر بابایی ( رئیس پژوهشکده ) مسیر حرکت پروژه را تغییر داد و سیر تکاملی آن را شدت بخشید. ایشان پیشنهاد دادند به منظور تبیین معنای رویکرد تمدنی از انظار مختلف، از تعدادی از صاحب‌نظران حوزه تمدن خواسته شود در مقالاتی کوتاه اولاً معنای رویکرد تمدنی را تبیین کنند و ثانیاً این معنا را در پدیده‌ای انضمامی تطبیق دهند. این پیشنهاد با استقبال دوستان مواجه شد و مسیر جدیدی در ادامه حرکت پروژه باز شد. هماهنگی با صاحب‌نظران و تبیین موضوع برای آنها – که با همکاری آقای دکتر بابایی بود – چند ماهی طول کشید تا اینکه بعد از دریافت یادداشت‌های تمامی اعضا، جلسه دوروزه بررسی و گفتگو درباره یادداشت‌های ارسالی در « مجتمع اقامتی آدران » برگزار شد. استادان و صاحب‌نظرانی که ضمن ارسال مقاله در دو روز جلسات گفتگو و نقد و بررسی مقالات حضور داشتند، ( به‌ترتیب الفبا ) عبارت‌اند از:
ردیف / استاد / صاحب‌نظر / عنوان مقاله
۱ / حجت‌الاسلام آقای دکتر مهدی امیدی / مؤلفه‌های رویکرد تمدنی و تحلیل تمدنی از الگوی توحیدی منافع دولت اسلامی
۲ / حجت‌الاسلام آقای دکتر محسن الویری / مفهوم رویکرد تمدنی و شاخص‌های آن: بررسی موردی بیانیه گام دوم انقلاب
۳ / حجت‌الاسلام آقای دکتر حبیب‌الله بابائی / رویکرد تمدنی به مثابه کلان‌نگری
۴ / آقای دکتر محمدرضا بهمنی / مختصات رویکرد تمدنی؛ بررسی موردی: رسانه تراز تمدنی
۵ / حجت‌الاسلام آقای دکتر مصطفی جمالی / شاخص‌های رویکرد تمدنی و تطبیق آن بر حادثه عظیم اربعین
۶ / حجت‌الاسلام آقای عباس حیدری‌پور / مقدمه‌ای بر رویکرد تمدنی و نمایی از چگونگی حل مسئله تعلیم و تربیت با این رویکرد
۷ / حجت‌الاسلام آقای دکتر احمد رهدار / چیستی رویکرد تمدنی و تطبیق آن بر موضوع گفتمان مقاومت
۸ / آقای دکتر مختار شیخ‌حسینی / چیستی رویکرد تمدنی در مکتب فکری دکتر مُنا ابوالفضل
۹ / آقای دکتر مهدی مولائی آرانی / دوگانه‌های پیش رو برای شناخت بهتر رویکرد تمدنی ( فراتحلیلی بر مجموعه مقالات و گفتگوها )
۱۰ / حجت‌الاسلام آقای دکتر محمدعلی میرزایی / مدخلی بر تحریر مسئله « رویکرد تمدنی »
۱۱ / آقای دکتر رسول نوروزی فیروز / رویکرد تمدنی در روابط بین الملل
۱۲ / آقای دکتر سیدعلیرضا واسعی / رویکرد تمدنی: چیستی و شاخص‌ها ( مورد مطالعه: انتخابات )
۱۳ / آقای دکتر سیدسعید هاشمی‌نسب / رویکرد تمدنی و بالاترین سطح آگاهی اجتماعی برای کنش اجتماعی ( تمدنی ): گره‌زدن اراده‌مند گذشته و آینده برای به‌گشت امروز ( سیاست زندگی )
این جلسات گفتگو در روزهای برفی آدران، بسیار پربار بود و قرار بر این شد هر کدام از استادان بر اساس نظرات مطرح‌شده در جلسات متن یادداشت خود را تکمیل و در قالب یک مقاله کوتاه ارائه کنند. فرایند دریافت و اصلاح این مقالات چند ماهی طول کشید. پس از دریافت مقالات، تلاش شد جلسات متمرکز دیگری ( شبیه جلسات آدران ) برای بررسی و نقد مقالات برگزار شود و چند بار هم برنامه‌ریزی مقدماتی برای این کار انجام شد؛ اما شیوع ویروس کرونا و ملاحظات و پروتکل‌های بهداشتی مانع از برگزاری این جلسات شد. درنهایت گزارش مقالات دریافتی در جلسه مورخ ۱۵ بهمن شورای میز تمدن ارائه و تصمیم بر انتشار این اثر گرفته شد.
آنچه ذکر شد، خلاصه‌ای از روند چهارساله شکل‌گیری و تدوین این اثر بود. بدون شک انجام این تحقیق در این بازه زمانی و با حضور جمعی از بهترین استادان حوزه تمدن جز در سایه لطف امامان معصوم ^ و همت و همکاری تیمی میسر نبود. در این مسیر، زحمت بسیاری بر دوش استادان محترم و مؤلفان مقالات بوده است که غنای اثر به دلیل حضور قلم و بیان آنان است و در اینجا بر خود لازم می‌دانم از همراهی ارزشمند همه این عزیزان تشکر کنم. از همکاری و همراهی جناب آقای دکتر بهمنی که از ابتدای مسیر با یکدیگر این تحقیق را پیش بردیم و خصوصاً در ابعاد نظری و روشی پژوهش نقش مؤثری در اتقان کار داشتند، قدردانی می‌کنم. همراهی و پشتیبانی اعضای میز تمدن و مطالبه و پیگیری جدی رئیس محترم میز جناب آقای دکتر محسن الویری ( الویری ) و همچنین همراهی و پیشنهاد ارزشمند جناب آقای دکتر حبیب‌الله بابائی ( رئیس پژوهشکده مطالعات تمدنی و اجتماعی ) و آقای دکتر نوروزی ( مدیر گروه مطالعات تمدنی پژوهشکده ) در تکمیل و به‌ثمرنشستن این اثر بسیار مؤثر بوده است.
بر خود لازم می‌دانم از همکاری سایر دوستان و بخش‌ها آقای علی‌رضا جمالی ( در پشتیبانی جلسات آدران )، آقایان نقدی، ترابی، هاشمی و قهستانی ( در پیگیری‌های امور اداری در میز تمدن و پژوهشگاه )، ویراستار محترم اثر و مسئولان مربوط در معاونت پژوهشی پژوهشگاه، همچنین از جناب آقای دکتر لک‌زایی ریاست محترم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بابت حمایت و نظر لطفشان در تسریع فرایند نشر و نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی که عهده‌دار آماده سازی و چاپ نشر اثر حاضر بوده است تشکر کنم.
بدون شک در انجام این اثر و در این بازه زمانی، مهم ترین نقش پشتیبانی را خانواده‌های اعضای این تیم ( نویسندگان و …) داشته‌اند و وظیفه خود می‌دانم از خانواده همه اعضای تیم پژوهش و همچنین همسر مهربان و فرزندان عزیزم برای حمایت و همراهی صبورانه‌شان تشکر و قدردانی کنم.
سخن آخر اینکه این اثر گامی کوچک ولی نسبتاً مهم در تبیین رویکرد تمدنی است و بدون شک خالی از اشکال نیست. بدین جهت از خوانندگان محترم تقاضامندم نظرات و انتقادات خود را که هدیه‌ای ارزشمند است، از ما دریغ نفرمایند.
مهدی مولائی آرانی